ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ЭТНОГРАФИЯ МӘДЕНИЕТІ

Бесігіңді сатпа, салтыңды сақта
Қазақ ұлты – тарихы ұзақ, сан ғасырды бастан кешіру барысында өзінің баға жетпес шұғылалы мәдениетін жаратқан өркениетті халықтардың бірі. Қай халық болсын оның тарихы мен мәдениеті қатар өмір сүреді. Дүниеде тарихы мен мәдениеті жоқ халық болған емес. Мәде­ниет танушылардың бірі Г.Иогай «Мә­дениет – өркениеттің жаны» десе, Страбон «Өркениет – қалалық мәдениет», — дейді. Кімде-кім өз отанының тарихын немесе мәдениетін білемін, қорғаймын десе, ең алдымен ғұлама тіл ғалымы Ахмет Байтұрсынұлының «Ұлтыңды сақтаймын десең тіліңді сақта, салтыңа тоқта» деген қанатты сөзін есінде берік сақтауы керек.

Тарихтан бері мәдениет туралы ғалым­дар мен мамандар түрліше анықтама айтып келеді. Толықсыз санаққа негізделгенде шетелдің білікті мамандарының мәдениет туралы анықтамаларының өзі 200 түрден асады екен. Мамандар мәдениет жөнінде мынандай ортақ танымға келген: «Адамзат қоғамы даму барысында жаратқан зат­тық байлық пен рухани байлықтың жиын­тығы» («Жағрафия», толық күндік орта мектеп оқулығы, Шыңжаң оқу-ағарту баспасы, 2004 жылы маусым, 58 –бет).
Қазақ халқының мәдениеті – дүние мәдениетінің бір бөлшегі. Халқымыздың арғы тегін қалыптастырған ежелгі сақтар сонау есте жоқ ескі замандарда жылқы, сиыр, қой секілді малдарды өсіріп және егіншілікпен шұғылданып, екі, төрт, алты дөңгелекті арбалар жасап, көші-қонға істеткені тарихи материалдарда жазылған.

Аумалы – төкпелі замандарда өмір сүрген ата-бабаларымыз дала мәдениеті мен қала мәдениеті ұштасқан таңғажайып озық өркениеттер жаратқан. «Біздің зама­ны­мызға дейін жеткен қазақтың “Сары өзен” күйі ең ескі музыкалық шығарма болса керек. Ғұндар (қазақтардың және түркі халықтарының ата-бабалары) о бас­та қазіргі Қытай жерінде тұрған. Олар 2300 жыл бұрын Сары өзен-Хуаңхы­ның жағалауын мекендеп, балық аулап күн көрген. Жермен айналысып, кеме­лер құрастырған, сауда жасаған. Ғұн­дар өздерінің тарихи отанынан ығыс­тырыл­ғаннан кейін, туған жерге деген сағыныш “Сары өзен” күйін тудырған»(Еренғайып Сәлімұлы Омаров «Қазақ өркениеті», ұлттар баспасы,2008 жылы қараша, 20-бет). Ата-бабаларымыз жаратқан міне осындай ұлы мәдениет талай-талай халық пен елді тамсандырып, таңдай қақтырған еді.
Ал енді мақаламыздың негізгі арқауы болған қазақтың дәстүрлі этнография мәдениеті туралы сөз қозғайық.
Этнография –Гректің этнос (тайпа, халық), графия (жазамын) деген сөзі­нен шыққан. Ол тайпалар мен халықтар­дың арғы тегі мен қалыптасу тарихын зерт­тей­тін ғылым. Кең мағынадан айтқанда этнография – бүкіл бір халықтың салт-дәстүрін, ғұрып-әдеттерін, ырымдар мен тыйымдарын, әдебиет-көркемөнерін, ше­жіре­сін, саяси, экономикалық, қоғам­дық шаруашылығы секілді көп сала­ны зерттейді. Нақтылап айтқанда этно­гра­фия тұтас бір ұлтты тану ғылы­мы болып табылады. Этнография ғылы­мы тіл, әдебиет, дін, философия, мате­мати­ка, химия, физика, биология, жағра­пия, тарих, заң, шипагерлік қатарлы толып жатқан пәндермен сабақтасып жатқан сүбелі ғылымдардың бірі. Қазақ этнографиясының арнасы кең, бір ұлттың заттық, рухани мәдениетінің жетістіктерін, өзіне тән бөгенайы бөлек ұлттық ерекшеліктерін жан-жақтылы зерттеуді өзінің басты нысанасы етеді.

Ғылымға жүгінер болсақ «Этнография – белгілі бір халықтың материалдық және рухани мәдениетін өткен замандағы, бүгінгі дәуірдегі тұрмыс-салтын, әдет-ғұрыптарын, мәдениет өзгешеліктерін, тарихын, тілін, тағы басқа жақтарын зерт­тейтін ғылым» («Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі»,10- том,686-бет) деген анықтама жиі айтылып жүр.
Қазақ халқы салт-дәстүрге бай ха­лық. Ата-бабаларымыз «Бесігіңді сатпа, салтыңды сақта», «Ауылыңның атын ұмытсаң да, салтын ұмытпа» деп ұрпақтарына ұлағатты тәрбие жүргізіп отырған. Кемеңгер, ұлы ойшыл ақын Абай атамыз:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең, – деп айтқаны, халқымыздың тал бесіктен жер бесікке дейін өлең қуып өскен ұлт екенін аңғартады.
Қазақ халқының бай салт-дәстүріне ерекше назар аударған орыс ғалымы Григорий Потанин: «Қазақтар – еті тірі, дені салауатты, өмірге іңкәр халық. Олар сауық-сайранды жаны сүйеді, ашық түсті киім-кешекті, өмірінде мереке, той-думандарды ұнатады. Актерлік өнер мен сәнді жасану жақтары Қазақтардың бойы­на атаққұмарлық нышанын дәріптеуі ықтимал. Мұның өзі оларды Француздарға ұқсататын секілді. Афиндықтар тәрізді қазақтар жаңалықты әдеттен тыс ұнатады. Мейлі дала құнарының қаңқасы кеуіп қалсада, мейлі табиғат шүлейтке төнген қатерге қарсы күресте дәрменсіз болсада, қазақ өмірі үшін халықтың рухани қантамырында күш-жігердің көл-көсір қайнар көзі бар, тек қазақтардың өздері осы қайнардан теріс айналмаса болғаны», — деп тебірене жазыпты.
Мамандар қазақтың дәстүрлі мә­де­ниетін зерттейтін этнография ғылы­мын мынандай бес үлкен салаға бөліп жіктейді: халықтық таным, халықтық салт-дәстүр, халық­тық өнер, халықтық ұғым, халықтық әдебиет-көркем – өнер. Мұның ішінде халық­тық салт-дәстүр мәдениеті – Қазақ этнография ғылымында арнасы кең, шарпитын көлемі үлкен, кесек салалардың бірі.
Қазақ этнографиясы дәуірдің өтуімен тарихи барысты бастан кешіріп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, жаңаланып, дамып, салт-дәстүрлеріміздің жасығын тастап, асылын екшеп қабылдап отырды.
Біз ендігі әңгімемізді қазақ этнография­сының ішіндегі көлемі кең салалардың бірі болған халқымыздың салт-дәстүр мәдениеті туралы өрістетейік:

Халқымыздың бала тәрбиелеудегі салт-дәстүрлердің маңызы
Қазақ халқы бала тәрбиелеуге ерекше мән берген ұлт. Ата-бабаларымыз «Бала – бақыт», «Бала – баршаға ортақ мұра», «Бала – адамның бауыр еті», «Бала – адам өмірінің жалғасы», «Бала – адам өмірінің өркені», «Бала – болашақ», «Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар», «Адам мың жасамайды, ұрпағымен мың жасайды», «Баланы жастан, әйелді бастан», «Әкеге қарай ұл, шешеге қарай қыз өсер», «Оқыған бала – оқтаулы мылтық» сияқты қыруар мақал-мәтелдер шығарып баланы бақыттың нышаны деп білген.
Халқымыздың бала тәрбиелеу танымы ұзақ уақыттық өмір тәжірибесінен қалып­тасып, сан ғасырғы тұрмыс сынағы­нан өткен. Халқымызда «Маңдайы кең, көз жанары отты, құлағы үлкен баланы білікті, парасатты адам болады», «Баланы маңдайынан қақпайды, бір адамның бақ пен соры оның маңдайына жазулы болады, маңдайға ұрса бақ қашады», «Бала емізіп отырған әйелге қарамайды», «Бейуақта баланың киімін далаға жаймайды», «Бала ойнап жер қазса жаман болады», «Бала шешен болсын деп таңдай жегізеді» қатарлы қыруар ырымдар мен тыйымдар болған.
Қазақтың салт-дәстүріне зер салар болсақ көп сандысы бала тәрбиелеуге қатысты болып келеді. Сол үшін қазақ халқы баланы ана құрсағы кезінен бастап күтімге алып қастерлейді, баланың дүниеге аман-есен келуін армандайды. Нәресте дүниеге келгенде «Бауы берік болсын», «Өмір жасы ұзақ болсын» деп тілек айтады. Бұрын сәбиге көз тимесін деген мақсатпен әжесі немесе анасы сәбидің бетіне күйе жағып, үстіне ескі киім кигізіп қоятын ырымдар жасайды екен.
Халқымызда нәресте дүниеге келген­нен кейін өткізілетін кіндік кесу, шіл­дехана, шүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, бесік жырын үйрету қатар­лы толып жатқан ырымдар мен салт-дәстүр жырлары бар. Бала қаз-қаз басып жүргеннен бастап ержеткенге дейін тұсау кесу, сүндетке отыр­ғызу, атқа мінгізу, тоқым қағу, атате­гін үйрету, амандасу, тән тазалығы, ар тазалығы секілді тәрбиелік маңызы зор салт-дәстүрлерді үйрету арқылы әдеп­тілік­ке, адамгершілікке баулиды. Сол үшін ғұлама жазушы Мұқтар Әуезов «Үлкен алдында жас қарызы, ата-алдында бала қарызы – әдеп пен сыйы» деген екен.

Халқымыздың танымында «Әр адам­ның өз жұлдызы болады», «Қазақ жұлдыз санамайды, аққан жұлдызға қарамайды»» деген ырымдар мен тыйымдар көп болған. Осындай ырымдар мен тыйымдарды да халқымыз балаларға жалықпай үйретіп, себебін түсіндіріп отырған. Ақиық ақын Мұқағали Мақатаев «Бір адам өлсе» атты жырында:
– Бір адам өлсе,
Бір жұлдыз қоса сөнеді, —
Бір кезде біреу осылай маған деп еді.
Есімде әлі біреудің былай дегені:
– Бір адам туса,
Бір жұлдыз бірге келеді.

Сенбесең сенбе,
Осыған әйтеу мен сенем
Құлазып қалам,
бір жұлдыз ағып сөнсе мен.
Иесі бар оның,
Айып па, адам тағдырын,
Бүкіл ғаламның биіктігімен өлшеген?!- дейді.
Жұлдыздар туралы таным-сенімдер түркі текті халықтарға ортақ жалпыласқан. Соның ішінде қазақтар жұлдызды киелі санаған. Бұл туралы ғұлама ғалым Шоқан Уәлиханов «Қазақтар жұлдыздардың жер бетіндегі бақытқа әсер етенініне сенеді. Халық арасында көк күмбез жайлы әңгімелер де баршылық. Енді біреулердің пікірінше, әр бір жұлдыз жер бетіндегі әрбір адамның жанымен байланысты. Адам өлгенде оның аспандағы жұлдызы да ағып түседі. Аспаннан ағып түскен жұлдыздарды көрген қазақтар менің жұлдызым жоғары дейді немесе ернін жыбырлатады. Болып-толған бақытты адамды жұлдызы жанған деседі» («Шоқан Уәлиханов шығармалары», Алматы, 1985 жыл, 179- бет),- дейді.

Халқымыздың ертеден қалған көкке (Аспан әлеміне) жер-суға, хайуанаттарға, ата-бабалардың аруағына сыйыну қазірге дейін жалғасып келеді. Халық өз тұрмыс-тіршілігіне қарай айды да киелі санап, оған табынып, сыйынып келген. Қазақ баталарында «Айың оңыңнан тусын», «Айдан ақ, күннен сұлу бол», — деп тілек жасаса, қара ниет, жауыз адамдарға «Бетің айдай болғыр», «Күнше бат», — деп қарғыс жаудырады. Халқымыз жаңа туылған айға қарап бұл ай жауыншыл немесе ашық болады екен деп, ауа-райы туралы болжам жасап отырған. Біздің бала күнімізде әжелеріміз жаңа туған айды көргенде:
Ай көрдім, аман көрдім,
Баяғыдай заман көрдім.
Жаңа айда жарылқа,
Ескі айда есірке, — деп сыйынып тілек айтатын. Халықтық таным-сенімдерге байланысты отқа, күнге, айға, көк бөріге, аққуға табыну қатарлы ырымдар күнделікті салт-дәстүрімізбен біте қайнасып кеткен. Мысалы: бесікті отпен аластау, көк бөрінің асығын тұмар етіп асып алу, тасаттық беріп аспаннан жаңбыр тілеу, аққу, үкінің қауырсынын нәрестелердің бесігінің басына, қыздардың тақиясының төбесіне тағу, садақа беру, қарлығаштың ұясын бұзбау, құстың жұмыртқасын шақпау, көкті жұлмау, туыс-туғандар арасында мысық бермеу, аманатқа қиянат жасамау тағы басқа толып жатқан таным-сенімге байланысты ырымдар мен тыйымдардың кейбірі салт-дәстүрімізге айналып кетті. Ғалымдардың айтуына қарағанда бұрын қазақта 200 жүзден астам тыю заңы болған. Міне бұлардың көп сандысы балалар тәрбиесіне байланысты екен.

Қазақ балаларына байланысты салт-дәстүрлердің ұрпақ тәрбиелеудегі маңызының зор екенін байқаған халық батыры, әдебиетші Бауыржан Момыш­ұлы:«Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара жатқанынан қорқамын. Екіншіден, немерелеріне ертек айтып бере аймайтын әжелердің көбейіп бара жатқанынан қорқамын. Үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын. Өйткені, бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, бойына дәстүр сіңіріп өспеген баланың көкірек көзі көр бола ма деп қорқамын…» деген керемет сөзі ата дәстүрді ардақтайтын әрқандай ұлтжанды адамды ойландырмай қоймайды.

Тұрмыстық салт-дәстүрлер
Тұрмыстық салт-дәстүрлер қазақ этног­ра­фия ғылымының ең үлкен салала­рының бірі. Тұрмыстық салт-дәстүрлер сонау ескі заманнан басталып ұлтымыз­дың егіншілік, мал шаруашылық, орман­шылық, аңшылық, теміршілік, сушылық, шипагерлік қатарлы алуан салаларман тамырласып жатады.
Қазақтың төрт түлік мал, аңшылық, егіншілік, балықшылық, ағашшылық, зергершілік, кестешілік секілді ұлттық өнерлері, киіз үй мәдениеті, үй жиһаздары, ыдыс-аяқ, ұлттық тағамдардың түрлері мен ерекшеліктері, ас-су және дастарқан әзірлеу, ұлттық киім-кешек қатарлы қыруар тұрмыстық салт-дәстүрлерімізді тереңнен тану, мән-мағынасын түсіну, зерттеудің маңызы өте зор.
Ата-бабаларымыз атам заманнан бері жылқы, сиыр, түйе қатарлы төрт түлік мал өсіруге ерекше мән беріп келген. Халқымыздың төрт түлік малға қатысты аңыз, ертегі, өлең-жырларды өте көп шығарған. Сонымен бірге төрт түлік малдың иесі бар деп қарап «Жылқы пірі-Қамбар ата, қой пірі-Шопан ата, түйе пірі-Ойсыл қара, сиыр пірі-Зеңгі баба, ешкі пірі-Шекшек ата» деген таным-сенім қалыптастырып, төрт түлік малды қорласа оның иесі шамданады деп ырымдап отырған.

Тұрмыстық салт-дәстүрлерде төрт түлік малға айғайлап ұрысуға, «Кет» деп зекуге, жатқан малдың үстінен аттауға, малға қарап дәрет сындыруға, малға теріс қарап мінуге, малдың өрісін бұзуға, түнде далаға мал шығаруға, ұрлық істеген, өтірік айтатын адамға мал бақтыруға, өзі баққан малды өзі союға болмайды. Малжанды қазақ баласы наурыз айында туылған төлді «Наурыз төлі» деп ырымдап, «Төл басы» ретінде қастерлеп, соймай, сатпай, сыйға бермей ерекше күтімге алып баққан.
Қазақ халқы төрт түлік малдың ішінде жылқы түлігін ерекше қастерлеп «Жылқы ер-қанаты», «Ат-адамның серігі, ит-малдың серігі» деген қанатты сөздер шығарған. Осыған байланысты «Төрт түлік малдың кеңесі» атты халық ертегісінде жылқы түлігін былай сөйлеткен:
«Бетегелі белге бітемін,
Найза ұстаған ерге бітемін» – деген өлең жолдары қалған.
Тарихи материалдар мен батырлар жырында айтылуларға қарағанда ел үшін еңіреген қазақ батырларының ата жаулармен болған қиян-кескі шайқастарда қуса жететін, қашса құтылатын тұл­пар­­лары болғандығы сөз болады. Мы­салы: Қобыландының Тайбурылы, Ер­тар­ғынның Тарланы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қара қасқасы, Қабанбай батырдың Қубас аты, Қангелді батырдың Қарт күреңі, Райымбек батыр­дың Көк ойнағы, Ер Жәнібектің Көк дөнені қатарлы атақты тұлпарлар мен сәйгүліктер болған. Батырлар қиын-қыстау кездерде өздерінің мінген тұл­парла­рын сенімді серігіне санаған. Ұлы ойшыл ақын Абай Құнанбайұлының «Аттың сыны» атты өлеңі қасиетті жылқы түлігінің түр-тұлғасы мен сынын ең тамаша бейнелеп берген. Жылқы түлігіне байланысты бәйге, көкпар, қызқуар, теңге ілу, аударыспақ, қамшы тастау, түрлі ат секірту қатарлы спорттық ойындар өткізіледі.
Қазақ үйірлі жылқысының ішінен біреуге мал ұстап берген кезде, сол жылқы­ның жалынан бір тал қылды жұлып алып, оған сол жылқының сілекейін жағып алып қалып отырған. Бұны халық «Сілекей сірне» деп атаған. Бұнысы – әлгі жылқымен бірге ырыс кетпесін деп ырымдағаннан туған таным. Қазақ баласы көп мінген ардақты атын қартайғанда соғымға сойып, басын қастерлеп ағашқа немесе биік жерге іліп қойған.
Халқымыз өте ертеден тартып егін­шілік­пен шұғылданып келген ұлт. Көктем мезгілінде дихандар жерге тұқым сепкенде:
Дихан баба атамыз,
Тисін бізге батаңыз.
Береке бер егінге,
Тер кетпесін тегінге, — деп тілек тілеген. Міне бұл ата-бабаларымыздың ертеден егіншілікпен шұғылданып келгенінің дәлелі болмақ.
Қазақ халқы тұрмыс-тіршілігі бары­сында тағам мәдениетіне ерекше көңіл бөліп «Ас адамның арқауы», «Асқа адалдық, денге саулық берсін!» деген секілді мақал-мәтелдер шығарып өздерінің азықтанатын тағамдарының түрін молайтып, сапалан­дырып отырған.
Ертеректе халқымыз жылқы, сиыр, қой, ешкі етін көбірек тұтынған. Кей жер­лерде түйе, қодастардың етін де азықтық еткен. Төрт түлік малдан сүт, қаймақ, уыз, қатық, кілегей, айран, іркіт, сарымай, құрт, ірімшік, қымыз, шұбат, қуырдақ қатарлы дәмі тіл үйіретін тағамдар жасалса, астық дақылдарынан нан, бидай көже, арпа көже, бөкпе, жарма, жент, қарма, қаттама, май шелпек, бауырсақ, тары, талқан, бөктерме тағы басқа тағамдар жасаған. Сонымен бірге халықтық тағамдар арқылы науқас адамдарды да емдеген.
Қазақта қонақ күту үлкен мәдениет­тілік болып есептеледі. Келген қонақтың мәр­те­бе­сіне, жасының үлкен-кішілігіне қарай сый-құрмет көрсетіледі. Қонақтарға тарты­латын табақтың түрі көп. Қонаққа тартылатын табақ түрлері – бас табақ, қос табақ, сый табақ, күйеу табақ, келін табағы, жастар табағы, жай табақ болып бөлінеді. Сыйлы қонақтарға бас табақ тартылады. Бас табаққа бас, жамбас, ортан жілік, белдеме, қазы, қарта, жал, жая салынады. Егер жай табаққа тартылатын жауырын, тоқпақ жілік, қабырға, омыртқа бас табаққа тартылса, үлкен білімсіздік, көргенсіздік, тәрбие көрмегендік есеп­теледі.
Қазақ «Қонақ-қызыр», «Қонақ-құт» деп таныған. Қонақты «Құтты қонақ», «Құтсыз қонақ» деп екіге бөлген. Бұлай айтудағы себеп үйінде бірер көңілді жағдай болса, оны «Құтты қонақ», көңілсіз жағдай болса, оны «Құтсыз қонақ», — деп ырымдаған. Жолы жақсы құтты қонақты «Ақ жолтай қонақ» болды деп жора-жосын жасап құрметтеген.
Қазақ салт-дәстүрі ханға да, қараға да ортақ. Әрқандай Қазақ баласына асыл салт-дәстүрден аттауға рұқсат етілмейді. Бұған ақын Мұхтар Шахановқа Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтің айтқан мына аңыз-әңгімесінің өзі куә:
«Баяғыда тасы өрге домалап тұрған бір хан жанына нөкерлерін ертіп, аң аулауға шығады. Орман кезіп, қыр асып келе жатса алдынан екі көзі ботадай мөл­діре­ген, сауыры жез құмандай жылт-жылт еткен сұлу киік қаша жөнеліпті. Хан садақтан оқ атып киіктің артқы аяғын жаралайды. Бір жағы құлама жар, екінші бүйірден хан нөкерлері қику салып қыспаққа алғанда, жаны қысылған бейшара киік жан далбасымен сонадайдан көз тартқан ақ боз үйдің ашық тұрған есігінен ішке қойып кетіпті. Үй иелері жайылған дастарқаннан түскі тамақ ішіп отыр екен. Есіктен енген киік жаюлы дастарқаннан бір-ақ қарғып, төрдегі керегеге тұмсығын тіреп, солығын баса алмай тұрып қалыпты.
Шығар киікті! – деп дауыстайды Хан ат үстінде тұрып, төрде тамақ ішіп отырған қарияға, — бұл тау тағысын түстік жерден қуалап келіп, сенің үйіңде қолға түсіріп тұрмын. Мұның менің олжам екеніне ешкімнің дауы жоқ шығар?
Сөзің орынды, Хан ием. Киік сенің олжаң екені де рас. Бұл сорлы жаны қысылған сәтте менің төріме шығып кетті, ортада дастарқан жаюлы жатқанын өзің көріп тұрсың. Ал ата салтымыз бойынша дастарқанды аттап өте алмайсың. Көздеріне қан толып, бір-біріне өлердей жауыққан екі адамды татуластырарда дастарқан басына алып келмеуші ме еді? Тіпті хан болсаң да дәстүрден үлкен емессің. Ал дәстүрді, қалыптасқан ата салтты бұзсаң қалың елдің табасына қаласың, жолың болмайды, — депті. Хан аталы сөзден жеңіліп, ат басын кері бұрыпты»(«Құз басындағы аңшының зары», Шыңжаң халық баспасы, 2000 жыл шілде, 261-,262- бет).

Осы аңызды Мұхтар Шахановтан тыңдаған әлем таныған жазушы Шыңғыс Айтматов «Кеудесіне парасат ұялаған аңыз екен. Ел басшысы өз елінің ата салтын, дәстүрі мен ибасын шын ділімен құрметтеу арқылы ғана үлкен кемеңгерлік биікке көтеріледі. Ал ғасырдан-ғасырға өтіп, әбден сұрыпталған ұлт мәдениетін менсінбей, оған астамси қарағандар әрдайым елдің қарсылығына жолығып отырған»,– деп тебіренген екен.
Қазақ халқының ұзақ уақыт өмір тәжірибесінен туған, өндірістік тіршілік­пен шұғылдану барысында жасаған тымақ (Қыпшақ тымақ, Найман тымақ, Керей тымақ), тақия, бөрік, қалпақ, ішік (Қасқыр ішік, қабылан ішік, сусар ішік тағы басқалар) сәукеле, кимешек (Албан кимешек, Қызай кимешек), жаулық, салы, желек,тон, күрті, мешбет, көйлек, жейде, етік, киіз етік, шалбар, мәсі, кебіс, тізеқап, сым, шапан тағы басқа толып жатқан киім-кешектеріміз көрген жанның көзін сүріндіреді.
Халқымыздың тұрмыстық салт-дәстүрінен орын алған ұлттық қолөнер бұйым­дары, дәмді тағамдарымыз, киім-кешектеріміз туған жердің саяхат кәсібін дамытуда, экономикамызды жандандыруда, әйгілі бренд өнімдер жаратуда ерекше маңызды рөл атқарады. Біз өзіміз жаратқан асылымызды туысқан ұлттарға кеңінен таныстырып, өзіміз кәдеге жарата алсақ, нұр үстіне нұр болар еді.

Әлеуметтік салт-дәстүрлер
Халықтық салт-дәстүрлер ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан баға жетпес асыл мұра. Ата салт-дәстүрлеріміздің қайнар көзі ежелгі Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы, Алан, Дулат, Түркеш, Албан, Найман, Керей, Қыпшақ қатарлы ру-тайпа, ұлыстық дәуірлерден бастау алған. Ұзақ ғасырларда қалыптасқан ата салтымыздың ішінде әлеуметтік салт-дәстүрлер ерекше орын алған.
Ұлтымыздың әлеуметтік салт-дәстүр мәдениеті үй болуға байланысты кәделер (Құда түсу, құдаларды қарсы алу, қыз жасауы, келін түсіру тағы басқалар), өлім жөнелту (Естірту, көңіл айту, өлген аламлы жерлеу, дауыс айту, қырық нәзірін, асын беру), наурыз мерекесі, ораза айт, құрбан айт өткізу, ақындық-шешендік өнерлер, бата-тілек, ақындар айтысы, халықтық музыка аспаптары, сал-серілер, туыстық қарым-қатынас қатарлы алуан мазмұндарды өз ішіне алады.
Той жасау – бір отбасының, бір рудың қуанышы болып қалмастан бүкіл бір ауылдың қуанышы есептеледі. Қазақта қыз ұзату тойы мен сүндет той ерекше дабыралы өткізіледі. Тойға туыс-туғандар, алыс-жақындағы ағайын, дос-жарандар, тіпті басқа ұлт өкілдері де шақырылады. Қазақта «Той – құдайдың қазынасы», «Той десе қубас домалайды» деген қанатты сөздер айтылады.
Тойға сойылатын малдың түсі де таңдалып алынады. Мысалы, түйе болса ақ, жылқы болса көк қасқа, қой болса ақ сарбас немесе қызыл қасқа болуды шарт етеді. Тойға малға бата жасатқанда, береке-бірлікті ұйытқы етіп басқа рудың әйгілі адамдарына, көпті көрген беделі жоғары қарттарға бата жасатады. Тойға алыстан қымыз әкелгендердің сабаларының түбіне бір-бір жіліктен «Салым» салып қайтаратын жора болған.
Дабыралы өткізілетін той мен астар­­да ат бәйге, қызқуар, жорға, ат секірту, балуан, теңге ілу, жамбы ату, аударыс­пақ, жаяу жарыс, ақындар айтысы қатар­лы халықтық ойындар мен өнерлер көрсетіледі. Жүлделі болғандарға жол беріледі.
Қыз ұзату тойында «Тойбастар», «Жар-жар», «Сыңсыма», «Қоштасу» қатарлы өлең-жырлар айтылады. Тойда айтылатын «Тойбастар» жырында:
Өлеңді тіл бастайды, ән қостайды,
Екеуі тыңдағанға ой тастайды.
Ақындық атасынан үзілмеген,
Өлеңді біз тұрғанда кім бастайды? – деп, той бастап, өлең айтушы өз кәдесін алады.
«Беташар» жыры келін түскенде айтылатын халқымызда ежелден жалғасып келе жатқан дәстүрлеріміздің бірі. Жаңа түскен келіннің бетін ешкімге көрсетпей желек (Жұқа жібек салы) жауып әкеледі. Той иесінің жақын туыс-туғандары жиылып келіннің бетін ақын жігітке ашқызады. Мұның мағынасы жас келіннің әдеп-ғұрыпты білу, ибалы болуға тәрбие беріп, болашағына жол сілтейді. Ақын жігіт жаңа түскен келіннің бетін беташар жырымен былай ашады:
Айт, келін – ау, айт, келін,
Атыңның басын тарт келін.
Сауысқаннан сақ келін,
Жұмыртқадан ақ келін…
…Ел-жұртыңа жақ келін!
Үй артына мал келсе,
Бақандама, келіншек,
Өзің жатып байыңа,
Тұр-тұрлама, келіншек,
Қаптың аузы бос тұр деп,
Құрт ұрлама келіншек.
Аузы-мұрның сүйреңдеп,
Өсек айтпа келіншек…
Міне осындай өлең-жырлар арқылы жас келінге әдепті, ибалы болу тәрбиесін жүргізіп, өсек-өтіріктен аулақ болуды ескертіп, бір отбасының ғана емес, бір ауылдың үлгілі келіні болуға баулып отырған.
Наурыз мерекесі – Қазақ халқының өте жоғары бағалап, қастерлеп өткізетін тарихы ұзақ ұлттық мерекелеріміздің бірі. Наурыз – жаңа жыл мен жаңа күн басталған қасиетті күн. Қазақ күнтізбесі бойынша жаңа жылдың басы, әр жылдың 22-ші наурызында күн мен түн теңеліп, ұлыстың ұлы күні наурыз басталады. Ғұламалардың бірі Мәшһүр Жүсіп Көпеев наурыз мейрамы туралы «Қазақтың қазақ болғанда, өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы – наурызнама», — деп айтса, ұлы ақын Абай «Ол күнде наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама қыламыз деп той-тамша қылады екен», — дейді.
Наурыз жырында халқымыздың жаңа жылдың басы болған ұлыстың ұлы күнін тойлау, қуанышты көңіл-күйге қатысты тілектер бейнеленіп отырған. Мысалы:
Ұлыс күні қазан толса,
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң,
Сонда олжалы жол болар…
Ұлыс оң болсын!
Ақ мол болсын!
Қайда барсаң, жол болсын!
Ұлыс бақытты болсын!
Төрт түлік ақты болсын!
Ұлыс береке берсін!
Пәле, жала жерге енсін!
Наурыз көже — ет, сүт, су, тұз, бидай, құрт, жеміс сияқты жеті түрлі дәмнен жасалады. Наурыз күні басқалармен ренжісуге, көңіл ауыртатын ауыр сөз айтуға тыйым салынады. Өйткені «Жыл басы қалай басталса, соңы да солай болады», — деп ырым жасаған.
Қазақ халқы өлімді айрықша қастерлеп жөнелткен. Қазақта жан үзген адамға қарата «өлді», «өліп қалды» деген сөздерді қолданбаған. Қайта «қайтыс болды», «дүние салды», «қаза болды», «дүниеден өтті» деп айтқан. Қайғылы, қазалы хабарды естірткенде атпен шауып келіп шеткі үйге ғана хабарлайды. Ол үй қасындағы көрші отырған үйлерге хабарлайды. Қайтыс болған адамның сүйегі үйінде бір күн не үш күн түнейді. Қайтыс болған адамның киімін төсегінің тұсынан жіп тартып іліп қояды. Қаза болған адамның тірі кезінде мініп жүрген атының құйрық-жалы күзеледі. Мұны «Тұлданған ат» деп атайды. Көші-қон кезде тұлданған атқа қайтыс болған адамның ер-тоқымы ерттеліп, оған шапан жауып, ердің қасына тымағын кигізіп жетелеп жүреді. Мархұмның жыл уағы толғанда тұлданған ат сойылады. Ат сойыларда жоқтау айтып отырған қыз-келіншектер атқа таласып, атпен қоштасады. Соңында ат сойылып, қайтыс болған адамның жылдығы беріліп, асын өткізеді.
Қазақта өлім жөнелтуде үлкен сын көзбен қарайтын болған. Сондықтан халық: «Өлім байдың малын шашады, кедейдің артын ашып кетеді», — деп түсінген. Қайтыс болған адамға қаралы үйдің әйелдері мен қыздары жылдық асын бергенге дейін жоқтау, дауыс айтқан. Егер қайтыс болған беделді адамға қаралы үйдің адамдары дұрыстап жоқтау айтпаса, ауылдың қазыналы қариялары жағынан сын айтылған.
Өлім жөнелту дәстүрінде көңіл айту, жаназа шығару, жерлеу, жетісін, қырқын, жылдығын(асын) беру, жоқтау, дауыс айту, ат тұлдау, ту тігу, ине-жіп үлестіру, жүк түзеу, қазан күйдіру тағы басқа жосындар түгел орындалуы шарт. Сонда ғана ел-жұрты өлімді жақсы жөнелітті, мархұмның аруағы разы болды деп қараған. Қазақта «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген сөз осыған қаратылса керек.
Мен бұл мақалада қазақтың дәстүрлі этнография мәдениеті туралы қысқалай шолу жасадым. Жүйелі зерттеу алдағы күндердің міндеті.
Қазақтың дәстүрлі этнография мәдениетінің тарихы өте тереңге тамыр тартып, халқымыздың тұрмыс-тіршілігімен біте қайнасып кеткен. Бір ұлттың мәдениеті сол ұлттың қалыптастырған аса бай халықтық этнография өркениетінің деңгейімен өлшенеді. Әр қандай ұлт өркениет биігінен көрінемін десе, оның құнарлы, бағалы, кемелді халықтық этнография мәдениеті болу керек. Халықтық этнография – ұлтымыздың тілін, әдебиетін, салт-дәстүрін, ырым-тыйымдарын, шежіресін тағы басқасын тарихтан-тарихқа үзбей жалғап келе жатқан алтын көпір.
Қазақ этнографиясы – ұлтымыздың заттық мәдениеті мен рухани мәдениетін зерттейтін ғылым. Оның арнасы кең, мазмұны мол, жан-жақтылы ізденуді қажет ететін салмағы ауыр ғылым екенін есімізден шығармағанымыз жөн.
Балаларға байланысты салт-дәстүрлер
Қазақ халқы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарға бай халық. Ол халық тұрмыс-тіршілігінің өн-бойына ғасырлар бойы тамыр тартып, қандық қасиетіне сіңіп өшпей, жоғалмай ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып бүгінгі заманға жетіп отыр.
Әне сол халықтың өмір тәжірибесінен туған балаларға байланысты салт-дәстүрлер жайлы сөйлер болсақ, қазақ тірлігінің қыры мен сыры мол даралық тұрмыс салтын әйгілейтін кемелділік пен тереңдік жасырынған. Тәрбиелік құны мол жалпы салт-дәстүрлердің бір бұтағы болып, өз алдына зерттеуге тиісті құпиясы мол бір дүние іспетті. Онда белгілі дәрежеде діндік сенім араласып жатқанымен, ұрпақ тәрбиелеу сынды ұлы болашақ нысанасының, ағарту идеясының биігі көрініп тұрады. Халық салт-дәстүрлері сонау есте жоқ ескі заманнан тартып талай ғасырдың белін аттап, қоғамның заң-закон, географиялық ортаның, күн көріс тіршілігінің, экономикасының, діндік сенімінің, ұлттық психиканың, халық қағидаларының тағы басқалардың әсерінде өзіндік даралық қасиеті бар ұлттық этнорафиясын қалыптастырды.
Қазақ халқы «Атадан пұл қалғанша ұл қалсын» деп өз ұрпағын ерекше қадыр тұтқан. «Бала – адамның бауыр еті», «Балалы үй базар, баласыз үй мазар» деген бала туралы баламалар қазақтардың өмір тәжірибесінен туған ой қортындысының жауһары.
Балаларға жақсы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар қалыптастыру жайлы ұлы Абай «Ғылым, білімді әуелі бала өзі іздеп таппайды, басында зорлықпен, яки алдаумен үйір қылу керек, үйрене келе өзі ізденгендей болғанша қашан бір бала ғылым-білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады» деген ұлағатты пікір айтты.
Халық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарын өз ұрпақтарына «Бесік жырын» айтып сіңіріп отырған. Көшпенді халықтың қоғамдық өмірінен туындаған халық педогогикасының қайнар көзін халықтың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымен тамырласып жатқандығынан аңғаруға болады.
Халықтың салт-сана, әдет-ғұрыптарын білетін қадірменді ақсақалдардың көбін қара жер құшағына жасырып алса, аз санды көне көздердің білетіндері қағаз бетіне түсірілмеуі саналы азаматтарды ойландырары хақ. Халықтың салт-сана, әдет-ғұрыптарынан сан тарихтың сорабы, халық дәрігерлігі, математика, химия, биология, тіл, дін, таным тағы басқа толып жатқан ғылыммен біте қайнасып жатқанын байқауға болады. Оны зерттеу өз алдына мүшкіл шаруа.
Мен бұл мақалада қазақтың балаларға байланысты салт-дәстүрлері жайлы аялдай кетуді жөн көрдім.
1.Жерік ас
Ана ауыр аяқ болып 2 – 3 ай өткен соң бірер нәрсеге жерік болғанда беріліп тұратын дәм-тұз жерік ас деп аталады. Жерік ас туралы әңгіме қазақ ертегілерінде кездесіп отырады. Мысалы, «Ертөстік» деген ертегіде оның шешесі керегеде ілулі тұрған төске жерік болыпты, бала туған күні ата-анасы атын Төстік қойыпты, кейін Ертөстік атаныпты.
2.Құрсақ той
Бұл салт – баланың құрсақтағы кезінде өткізілетін той салты. Ата-ана баланың аман-есен туғанына арнап тілек ретінде өткізілетін тілеу. Бұрынғы заманда перзент көре алмаған ата-аналар Алладан тілек тілеу негізінде көрші-қолаң, туыс-туғандарын шақырып бірер малын сойып өткізетін шағын тойды құрсақ той деп атаған
3.Жарыс қазан
Ананың толғағы басталғанда, тәжірибелі қарт әйелдер ырымын, ем-дом жасап толғақ жеңіп, аман-есен босану үшін «Ел көшті, жау жетті» деп ананың етегін толғап, көтен астыратын, бұны жарыс қазан деп атаған.
4.Нәрестені жерден көтеріп алу
Нәресте шыр етіп дүниеге келгенде ауыл әйелдері ескі дәстүр бойынша тәңірге сиынып жерден көтеріп алып «қойшы» немесе «жылқышы» деп жар салып жолын алуды қазақша «жерден көтеріп алу» деп атаған. Нәрестені жерден көтеріп алған әйел босанған ананың жақын туыс-туғандарынан «сүйінші» сұрайтын болған.
5.Кіндік кесу
Нәресте шыр етіп дүниеге келгеннен кейін нәрестені жерден көтеріп алған әйел немесе ауылдың тәжірибелі әйелдерінің бірі нәрестенің өз ырымын жасап кіндігін кеседі. Нәрестенің кіндігін кескен әйелді «Кіндік шеше» деп атайды. Ол қазақ салты бойынша баланың екінші анасы есептеліп құрметтеледі. Кіндік шешеге көйлек-көншегін сыйлап өз жолдығын береді.
6. Шілдехана күзету
Қазақ халқы ұрпақ көруді ерекше бақыт санаған, ол жалғыз ата-ананың қуанышы ғана емес, бүкіл ауыл-аймақтың қуанышы есептелген, баланы өмірдің жалғасы деп түсінген.
Нәресте дүниеге келген күні «Баланың бауы берік болсын» айтып бір түн күзетіп, жиылған ел-жұрт ән салып, өлең айтып, домбыра шертіп үлкен мереке өткізіп «шілдехана» күзететін болған. Түрлі ойын-сауық өткізіліп әркім әл-ауқатына қарай «шілдехана» күзету ырымын екі-үш күнге жалғастыратын. «Бала туғанда» деген өлеңде:
«Қуаныштан жан жүрегім
қақ жарылып,
Қасірет басымдағы қалды арылып.
Ұл көріп, ұлы дүбір той жасаймын,
Атқан соң маңдайымнан таң жарылып» дейтін халық өлеңі міне осының айғағы.
7. Қалжа
Қазақ салты бойынша бала туған күні сол отбасында той жасалып, ауыл ақсақалдарының батасын алып, маңайдағы абысын-ажын, тағы басқа әйелдер сол үйге жиылып, босанған анаға арнап қой сою кәдесін «Қалжа» деп атаған. Қалжа сойылып малдың етін жеп болған соң мойнын қырық күнге дейін керегенің басына іліп қояды, баланың мойны берік боп қатсын деп ырымдаудан келіп шыққан. Ер баланың мені де әкем ұл деп тауып «Қалжа сойған» деген сөзі содан қалған.
8. Балаға ат қою
Қазақ халқы жаңа туған нәрестеге ауылдағы кадірменді, сыйлы, беделді ақсақалдарды шақырып азан шақырып ат қойғызады. Ат қойылатын баланың оң құлағына үш рет, сол құлағына үш рет «сенің атың….» деп айғайлайды. «Құранға қарап ат қойғызу» әдеті жалпыласқан.
Ат қоюда белгілі ғылымилық бар, ат қою қоғамдық ортаға, заман райына, өндіріс кәсібіне тығыз байланысып жатады. Кейбіреулері әйгілі адамдардың атын ырымдап қояды. Сол адамға тартсын деп тілек тілейді, ат қоюда туыс-туғандардың атын қайталамауды түйін етеді, егер, қайталанса сол адамға үлкен құрметсіздік есептеледі. Адам атын өз өміріндегі жеке орнын білдіретін ұғым деп түсіну керек, ат қою өзіндік даралығы бар халықтық дәулет.
9. Бесік той
Жаңа туған баланы бесікке бөлеу жорасы «Бесік той» деп аталады, үй иесі бір малын сойып ауыл әйелдерін және баланың кіндік шешесін шақыртады. Келген әйелдер балаға арнап шашу, жейде, тана-моншақ, үкі тағы басқаларды әкеледі.
10. Бесікке бөлеу
Баланы бесікке бөлеуді халқымыз өнер деп таныған, бұл «бесік тойдың» артынан іле-шала болатын қимыл. Бесік тойға келген әйелдердің ішінен жолы үлкен, тәжірибелі бір әйел баланы бесікке бөлейді, бесікке бөлеудің өзіндік ырымдары болады. Бұл тұста түбектің тесігінен балаларға тәтті, бауырсақ, құрт-ірімшік үлестіреді. Мұны «Тыштыма» деп атайды. Баланы бесікке бөлеген әйелге тиісті орамал-шаршы беріледі, босанған ана тәжірибелі әйелдің бесікке бөлеу өнерін үйренеді.
11. Баланы қырқынан шығару
Қазақ халқы нәресте дүниеге келген қырық күнді хауып-қатерлі деп санаған. Осы күнге жеткен аман-есен жеткен баланы сау-саламат болады деп дәтке қуат еткен. Қырық күнге дейін үйден шырақ өшірмеуді әдетке айналдырған.
Нәресте туылып қырық күнге толғанда жақын туыс-туғандардың, көршілердің әйелдері 40 қасық шілде суын тамызып, шағын дастарқан жайып, нәрестенің қолын ұнға матырып, «қарын шашын» алып шүберекке түйіп, тұмарша етіп баланың оң иығына тағып, тырнағын алып көміп тастайды.
12. Ит жейде кигізу
Баланың қырқынан шыққанға дейін кигізетін жейдесін «Ит жейде» дейді. Қырқынан шыққан күні ит жейдесін шешіп алып, оған тәтті, құрт-ірімшік түйіп, бір иттің мойнына байлап қоя береді. Ауыл балалары итті қуып ұстап тәтті, құрт-ірімшіктерді таласа-тармаса жейді. Ит жейдені көбінесе баланың кіндік шешесі тігіп әкеліп жолын алады.
13. Бесік аластау
Ана бөбегін хауып-қатерден аулақ болу үшін үнемі бесікті аршамен аластап тұрады. Қазақтың «Бесік аластау» жырында:
«Алас, алас, баладан алас,
Иесі келді, пәлесі көш!
Көзі жаманның көзінен алас!
Тілі жаманның тілінен алас!» деп айтылады.
14. Баланы майлап сылау
Жаңа туған баланы майлап сылаған кезде өзіндік ырым жасап қауіп-қатерден аулақ болу үшін тілек тілейді. Қазақтың байырғы балалар салттық жырларында «Баланы майлап сылағанда» деген өлеңінде:
«Тәу, тәу, тәу,
Сыламақ менен,
Қатып қалмақ сенен.
Менің қолым емес,
Бибі Фатима, бибі Зухра қолы,
Ұмай ана, Қамбар ана қолы!
Тастай қыл,
Темірдей қыл.
Сүттей ақ қыл,
Дерт үйге кірмесін,
Балаға тимесін» деп айтылады.
15. Тұсау кесу
Бала бір жасқа толып, ақ босағадан енді ғана қаз-қаз тұрып, тәй-тәй басқан, жүруге талпынған сәбиге арнап ата-ана қадамың құтты болсын деп тілек тілеп «Тұсау кесу» тойын жасайды. Оған ауыл адамдары, туыс-туған, көрші-қолаңдар шақырылып сыйлы сыбаға тартылады. Оның ішінде жолы жақсы ақ көңіл адамның біреуі тұсау кеседі. Тұсау кесуші адамды, баланың ата-анасы, ел-жұртқа өнеге болатын адамды таңдап сәбиіне соның жолын, жасын берсін деп тілек тілейді.
Тұсау кесуде жеті түрлі өрілген ала жіппен немесе қойдың майлы ішегімен, иә болмаса қаулап өскен көкпен баланың аяғын байлайды. Оны өткір кездікпен кесу керек. Ала жіппен кесудің мәнісі – ешкімнің ала жібін аттамай, адал өтсін деген тілектен туған. Ал, майлы ішекпен кесу ешкімді жатсынбай майлы ішіктей араласу, елгезек, бауырмал өтсін дегенді білдіреді. Көкпен кесу баланы көктеп қаулап тез жетілсін, көбейіп көктесін дегенді білдіреді. Тұсау кескен балаға ақ жол тілеп:
«Қаз-қаз балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз балам», — деп тілек тілеген.
16. Атқа мінгізу
Баланың буыны бекіп 4 – 5 жасқа келгенде немесе ат үстінде өзін ұстай алатын болғанда атқа мінгізу салты өткізіледі. Себебі ұлтымыз «Ат – ер қанаты» деп түсінген, ұрпақты ат үстінде ойнайтын етіп жетілдіру, жауынгер етіп тәрбиелеу, еңбекке баулу мақсатынан туған. Балаларға арналып алдын ала дайындап ер-тұрман әзірлейтін. Баланы атқа мінгізген күні арнайы атқа мінгізу тойы жасалады. Бұл Қазақтың көшпенді тіршілігіне байланысты туған салты.
17. Сүндет той
Бұл той Қазақ халқы арасына ислам діні тарағаннан кейін қалыптасқан. Ислам дінінің жол-жосыны бойынша ұл баланы 5 жас, яки 7 жаста сүндетке отырғызады. Сүндетке отырғызу мұсылман болудың бірінші шарты ретінде қаралады.
Той қарсаңында сүндеттелген баланың басына немесе иығына үкі тағып, атқа мінгізіп, жақын туыс-туғандары мен жегжат-жұраттарын аралатады, барған жердегі адамдар шашу шашып құттықтайды. Балаға үкі тағылған кепеш кигізіп, ауыл, аймақ тегіс шақырылып бірнеше мал сойылып, қазақтың ат бәйге, балуан, қызқуар, теңге ілу, жамбы ату тағы басқа ойын тамашалар мен салтанатты салттары өткізіледі. Сүндет той әр адамның әл-ауқатына қарай өткізіледі.
18. Тіл ашар
Баланың жаңадан балдыр-бұлдыр тілі шыға бастағанда ауыл ақсақалдары тілінен балы тамған шешен, шежіреші, көш басы көсем болсын деп батасын беріп, баланың тілін шытпен созып, аузына түкіріп жолын алу салты «Тіл ашар» деп аталады.
19. Танабау тағу
Бала әкесіне немесе шешесіне ілесіп жұмыс басында қолғабысын тигізіп жүргенін көргенде, ел-жұрт «Жігіт болыпты», «Қажетке жарапты» деп құттықтап танабау тағады. Танабауға тана, шыт, майда ақша тағы басқа нәрселер беріледі. Танабау тағушыларды баланың ата-анасы шақырып қонақ етеді, мұны «Танабау тағу» деп атайды.
20. Айдар қою
Қазақта ұл баланы зарығып жүріп көрген ата-ана ұлына кішкене күнінде төбе шашын ұзартып өсіріп, моншақ араластырып өріп қояды. Мұны ертеде қазақта көп қолданған, тарихи деректерге қарағанда Кенесары мен оның немересі атақты Наурызбай батыр да айдар болған екен. Бала он неше жасқа келіп айдарынан намыстанған кезде оның айдарын алып тастау барысында бірер малын сойып тойлайтын әдет болған.
21. Тана тағар
Қыз балаға тұлым өріп, құлағын тесіп, тана тағу ырымы ертеден жалғасып келе жатқан салты. Тана тағарда туыс-туған, көрші-қолаңдардың әйелдерін шақырып шағын тамаша өткізіп береді, мұны қазақта «тана тағар» деп атаған.

Бесігіңді сатпа, салтыңды сақта
Қазақ ұлты – тарихы ұзақ, сан ғасырды бастан кешіру барысында өзінің баға жетпес шұғылалы мәдениетін жаратқан өркениетті халықтардың бірі. Қай халық болсын оның тарихы мен мәдениеті қатар өмір сүреді. Дүниеде тарихы мен мәдениеті жоқ халық болған емес. Мәде­ниет танушылардың бірі Г.Иогай «Мә­дениет – өркениеттің жаны» десе, Страбон «Өркениет – қалалық мәдениет», — дейді. Кімде-кім өз отанының тарихын немесе мәдениетін білемін, қорғаймын десе, ең алдымен ғұлама тіл ғалымы Ахмет Байтұрсынұлының «Ұлтыңды сақтаймын десең тіліңді сақта, салтыңа тоқта» деген қанатты сөзін есінде берік сақтауы керек.
Тарихтан бері мәдениет туралы ғалым­дар мен мамандар түрліше анықтама айтып келеді. Толықсыз санаққа негізделгенде шетелдің білікті мамандарының мәдениет туралы анықтамаларының өзі 200 түрден асады екен. Мамандар мәдениет жөнінде мынандай ортақ танымға келген: «Адамзат қоғамы даму барысында жаратқан зат­тық байлық пен рухани байлықтың жиын­тығы» («Жағрафия», толық күндік орта мектеп оқулығы, Шыңжаң оқу-ағарту баспасы, 2004 жылы маусым, 58 –бет).
Қазақ халқының мәдениеті – дүние мәдениетінің бір бөлшегі. Халқымыздың арғы тегін қалыптастырған ежелгі сақтар сонау есте жоқ ескі замандарда жылқы, сиыр, қой секілді малдарды өсіріп және егіншілікпен шұғылданып, екі, төрт, алты дөңгелекті арбалар жасап, көші-қонға істеткені тарихи материалдарда жазылған.
Аумалы – төкпелі замандарда өмір сүрген ата-бабаларымыз дала мәдениеті мен қала мәдениеті ұштасқан таңғажайып озық өркениеттер жаратқан. «Біздің зама­ны­мызға дейін жеткен қазақтың “Сары өзен” күйі ең ескі музыкалық шығарма болса керек. Ғұндар (қазақтардың және түркі халықтарының ата-бабалары) о бас­та қазіргі Қытай жерінде тұрған. Олар 2300 жыл бұрын Сары өзен-Хуаңхы­ның жағалауын мекендеп, балық аулап күн көрген. Жермен айналысып, кеме­лер құрастырған, сауда жасаған. Ғұн­дар өздерінің тарихи отанынан ығыс­тырыл­ғаннан кейін, туған жерге деген сағыныш “Сары өзен” күйін тудырған»(Еренғайып Сәлімұлы Омаров «Қазақ өркениеті», ұлттар баспасы,2008 жылы қараша, 20-бет). Ата-бабаларымыз жаратқан міне осындай ұлы мәдениет талай-талай халық пен елді тамсандырып, таңдай қақтырған еді.
Ал енді мақаламыздың негізгі арқауы болған қазақтың дәстүрлі этнография мәдениеті туралы сөз қозғайық.
Этнография –Гректің этнос (тайпа, халық), графия (жазамын) деген сөзі­нен шыққан. Ол тайпалар мен халықтар­дың арғы тегі мен қалыптасу тарихын зерт­тей­тін ғылым. Кең мағынадан айтқанда этнография – бүкіл бір халықтың салт-дәстүрін, ғұрып-әдеттерін, ырымдар мен тыйымдарын, әдебиет-көркемөнерін, ше­жіре­сін, саяси, экономикалық, қоғам­дық шаруашылығы секілді көп сала­ны зерттейді. Нақтылап айтқанда этно­гра­фия тұтас бір ұлтты тану ғылы­мы болып табылады. Этнография ғылы­мы тіл, әдебиет, дін, философия, мате­мати­ка, химия, физика, биология, жағра­пия, тарих, заң, шипагерлік қатарлы толып жатқан пәндермен сабақтасып жатқан сүбелі ғылымдардың бірі. Қазақ этнографиясының арнасы кең, бір ұлттың заттық, рухани мәдениетінің жетістіктерін, өзіне тән бөгенайы бөлек ұлттық ерекшеліктерін жан-жақтылы зерттеуді өзінің басты нысанасы етеді.
Ғылымға жүгінер болсақ «Этнография – белгілі бір халықтың материалдық және рухани мәдениетін өткен замандағы, бүгінгі дәуірдегі тұрмыс-салтын, әдет-ғұрыптарын, мәдениет өзгешеліктерін, тарихын, тілін, тағы басқа жақтарын зерт­тейтін ғылым» («Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі»,10- том,686-бет) деген анықтама жиі айтылып жүр.
Қазақ халқы салт-дәстүрге бай ха­лық. Ата-бабаларымыз «Бесігіңді сатпа, салтыңды сақта», «Ауылыңның атын ұмытсаң да, салтын ұмытпа» деп ұрпақтарына ұлағатты тәрбие жүргізіп отырған. Кемеңгер, ұлы ойшыл ақын Абай атамыз:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең, – деп айтқаны, халқымыздың тал бесіктен жер бесікке дейін өлең қуып өскен ұлт екенін аңғартады.
Қазақ халқының бай салт-дәстүріне ерекше назар аударған орыс ғалымы Григорий Потанин: «Қазақтар – еті тірі, дені салауатты, өмірге іңкәр халық. Олар сауық-сайранды жаны сүйеді, ашық түсті киім-кешекті, өмірінде мереке, той-думандарды ұнатады. Актерлік өнер мен сәнді жасану жақтары Қазақтардың бойы­на атаққұмарлық нышанын дәріптеуі ықтимал. Мұның өзі оларды Француздарға ұқсататын секілді. Афиндықтар тәрізді қазақтар жаңалықты әдеттен тыс ұнатады. Мейлі дала құнарының қаңқасы кеуіп қалсада, мейлі табиғат шүлейтке төнген қатерге қарсы күресте дәрменсіз болсада, қазақ өмірі үшін халықтың рухани қантамырында күш-жігердің көл-көсір қайнар көзі бар, тек қазақтардың өздері осы қайнардан теріс айналмаса болғаны», — деп тебірене жазыпты.
Мамандар қазақтың дәстүрлі мә­де­ниетін зерттейтін этнография ғылы­мын мынандай бес үлкен салаға бөліп жіктейді: халықтық таным, халықтық салт-дәстүр, халық­тық өнер, халықтық ұғым, халықтық әдебиет-көркем – өнер. Мұның ішінде халық­тық салт-дәстүр мәдениеті – Қазақ этнография ғылымында арнасы кең, шарпитын көлемі үлкен, кесек салалардың бірі.
Қазақ этнографиясы дәуірдің өтуімен тарихи барысты бастан кешіріп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, жаңаланып, дамып, салт-дәстүрлеріміздің жасығын тастап, асылын екшеп қабылдап отырды.
Біз ендігі әңгімемізді қазақ этнография­сының ішіндегі көлемі кең салалардың бірі болған халқымыздың салт-дәстүр мәдениеті туралы өрістетейік:

Халқымыздың бала тәрбиелеудегі салт-дәстүрлердің маңызы
Қазақ халқы бала тәрбиелеуге ерекше мән берген ұлт. Ата-бабаларымыз «Бала – бақыт», «Бала – баршаға ортақ мұра», «Бала – адамның бауыр еті», «Бала – адам өмірінің жалғасы», «Бала – адам өмірінің өркені», «Бала – болашақ», «Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар», «Адам мың жасамайды, ұрпағымен мың жасайды», «Баланы жастан, әйелді бастан», «Әкеге қарай ұл, шешеге қарай қыз өсер», «Оқыған бала – оқтаулы мылтық» сияқты қыруар мақал-мәтелдер шығарып баланы бақыттың нышаны деп білген.
Халқымыздың бала тәрбиелеу танымы ұзақ уақыттық өмір тәжірибесінен қалып­тасып, сан ғасырғы тұрмыс сынағы­нан өткен. Халқымызда «Маңдайы кең, көз жанары отты, құлағы үлкен баланы білікті, парасатты адам болады», «Баланы маңдайынан қақпайды, бір адамның бақ пен соры оның маңдайына жазулы болады, маңдайға ұрса бақ қашады», «Бала емізіп отырған әйелге қарамайды», «Бейуақта баланың киімін далаға жаймайды», «Бала ойнап жер қазса жаман болады», «Бала шешен болсын деп таңдай жегізеді» қатарлы қыруар ырымдар мен тыйымдар болған.
Қазақтың салт-дәстүріне зер салар болсақ көп сандысы бала тәрбиелеуге қатысты болып келеді. Сол үшін қазақ халқы баланы ана құрсағы кезінен бастап күтімге алып қастерлейді, баланың дүниеге аман-есен келуін армандайды. Нәресте дүниеге келгенде «Бауы берік болсын», «Өмір жасы ұзақ болсын» деп тілек айтады. Бұрын сәбиге көз тимесін деген мақсатпен әжесі немесе анасы сәбидің бетіне күйе жағып, үстіне ескі киім кигізіп қоятын ырымдар жасайды екен.
Халқымызда нәресте дүниеге келген­нен кейін өткізілетін кіндік кесу, шіл­дехана, шүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, бесік жырын үйрету қатар­лы толып жатқан ырымдар мен салт-дәстүр жырлары бар. Бала қаз-қаз басып жүргеннен бастап ержеткенге дейін тұсау кесу, сүндетке отыр­ғызу, атқа мінгізу, тоқым қағу, атате­гін үйрету, амандасу, тән тазалығы, ар тазалығы секілді тәрбиелік маңызы зор салт-дәстүрлерді үйрету арқылы әдеп­тілік­ке, адамгершілікке баулиды. Сол үшін ғұлама жазушы Мұқтар Әуезов «Үлкен алдында жас қарызы, ата-алдында бала қарызы – әдеп пен сыйы» деген екен.
Халқымыздың танымында «Әр адам­ның өз жұлдызы болады», «Қазақ жұлдыз санамайды, аққан жұлдызға қарамайды»» деген ырымдар мен тыйымдар көп болған. Осындай ырымдар мен тыйымдарды да халқымыз балаларға жалықпай үйретіп, себебін түсіндіріп отырған. Ақиық ақын Мұқағали Мақатаев «Бір адам өлсе» атты жырында:
– Бір адам өлсе,
Бір жұлдыз қоса сөнеді, —
Бір кезде біреу осылай маған деп еді.
Есімде әлі біреудің былай дегені:
– Бір адам туса,
Бір жұлдыз бірге келеді.

Сенбесең сенбе,
Осыған әйтеу мен сенем
Құлазып қалам,
бір жұлдыз ағып сөнсе мен.
Иесі бар оның,
Айып па, адам тағдырын,
Бүкіл ғаламның биіктігімен өлшеген?!- дейді.
Жұлдыздар туралы таным-сенімдер түркі текті халықтарға ортақ жалпыласқан. Соның ішінде қазақтар жұлдызды киелі санаған. Бұл туралы ғұлама ғалым Шоқан Уәлиханов «Қазақтар жұлдыздардың жер бетіндегі бақытқа әсер етенініне сенеді. Халық арасында көк күмбез жайлы әңгімелер де баршылық. Енді біреулердің пікірінше, әр бір жұлдыз жер бетіндегі әрбір адамның жанымен байланысты. Адам өлгенде оның аспандағы жұлдызы да ағып түседі. Аспаннан ағып түскен жұлдыздарды көрген қазақтар менің жұлдызым жоғары дейді немесе ернін жыбырлатады. Болып-толған бақытты адамды жұлдызы жанған деседі» («Шоқан Уәлиханов шығармалары», Алматы, 1985 жыл, 179- бет),- дейді.
Халқымыздың ертеден қалған көкке (Аспан әлеміне) жер-суға, хайуанаттарға, ата-бабалардың аруағына сыйыну қазірге дейін жалғасып келеді. Халық өз тұрмыс-тіршілігіне қарай айды да киелі санап, оған табынып, сыйынып келген. Қазақ баталарында «Айың оңыңнан тусын», «Айдан ақ, күннен сұлу бол», — деп тілек жасаса, қара ниет, жауыз адамдарға «Бетің айдай болғыр», «Күнше бат», — деп қарғыс жаудырады. Халқымыз жаңа туылған айға қарап бұл ай жауыншыл немесе ашық болады екен деп, ауа-райы туралы болжам жасап отырған. Біздің бала күнімізде әжелеріміз жаңа туған айды көргенде:
Ай көрдім, аман көрдім,
Баяғыдай заман көрдім.
Жаңа айда жарылқа,
Ескі айда есірке, — деп сыйынып тілек айтатын. Халықтық таным-сенімдерге байланысты отқа, күнге, айға, көк бөріге, аққуға табыну қатарлы ырымдар күнделікті салт-дәстүрімізбен біте қайнасып кеткен. Мысалы: бесікті отпен аластау, көк бөрінің асығын тұмар етіп асып алу, тасаттық беріп аспаннан жаңбыр тілеу, аққу, үкінің қауырсынын нәрестелердің бесігінің басына, қыздардың тақиясының төбесіне тағу, садақа беру, қарлығаштың ұясын бұзбау, құстың жұмыртқасын шақпау, көкті жұлмау, туыс-туғандар арасында мысық бермеу, аманатқа қиянат жасамау тағы басқа толып жатқан таным-сенімге байланысты ырымдар мен тыйымдардың кейбірі салт-дәстүрімізге айналып кетті. Ғалымдардың айтуына қарағанда бұрын қазақта 200 жүзден астам тыю заңы болған. Міне бұлардың көп сандысы балалар тәрбиесіне байланысты екен.
Қазақ балаларына байланысты салт-дәстүрлердің ұрпақ тәрбиелеудегі маңызының зор екенін байқаған халық батыры, әдебиетші Бауыржан Момыш­ұлы:«Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара жатқанынан қорқамын. Екіншіден, немерелеріне ертек айтып бере аймайтын әжелердің көбейіп бара жатқанынан қорқамын. Үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын. Өйткені, бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, бойына дәстүр сіңіріп өспеген баланың көкірек көзі көр бола ма деп қорқамын…» деген керемет сөзі ата дәстүрді ардақтайтын әрқандай ұлтжанды адамды ойландырмай қоймайды.

Тұрмыстық салт-дәстүрлер
Тұрмыстық салт-дәстүрлер қазақ этног­ра­фия ғылымының ең үлкен салала­рының бірі. Тұрмыстық салт-дәстүрлер сонау ескі заманнан басталып ұлтымыз­дың егіншілік, мал шаруашылық, орман­шылық, аңшылық, теміршілік, сушылық, шипагерлік қатарлы алуан салаларман тамырласып жатады.
Қазақтың төрт түлік мал, аңшылық, егіншілік, балықшылық, ағашшылық, зергершілік, кестешілік секілді ұлттық өнерлері, киіз үй мәдениеті, үй жиһаздары, ыдыс-аяқ, ұлттық тағамдардың түрлері мен ерекшеліктері, ас-су және дастарқан әзірлеу, ұлттық киім-кешек қатарлы қыруар тұрмыстық салт-дәстүрлерімізді тереңнен тану, мән-мағынасын түсіну, зерттеудің маңызы өте зор.
Ата-бабаларымыз атам заманнан бері жылқы, сиыр, түйе қатарлы төрт түлік мал өсіруге ерекше мән беріп келген. Халқымыздың төрт түлік малға қатысты аңыз, ертегі, өлең-жырларды өте көп шығарған. Сонымен бірге төрт түлік малдың иесі бар деп қарап «Жылқы пірі-Қамбар ата, қой пірі-Шопан ата, түйе пірі-Ойсыл қара, сиыр пірі-Зеңгі баба, ешкі пірі-Шекшек ата» деген таным-сенім қалыптастырып, төрт түлік малды қорласа оның иесі шамданады деп ырымдап отырған.
Тұрмыстық салт-дәстүрлерде төрт түлік малға айғайлап ұрысуға, «Кет» деп зекуге, жатқан малдың үстінен аттауға, малға қарап дәрет сындыруға, малға теріс қарап мінуге, малдың өрісін бұзуға, түнде далаға мал шығаруға, ұрлық істеген, өтірік айтатын адамға мал бақтыруға, өзі баққан малды өзі союға болмайды. Малжанды қазақ баласы наурыз айында туылған төлді «Наурыз төлі» деп ырымдап, «Төл басы» ретінде қастерлеп, соймай, сатпай, сыйға бермей ерекше күтімге алып баққан.
Қазақ халқы төрт түлік малдың ішінде жылқы түлігін ерекше қастерлеп «Жылқы ер-қанаты», «Ат-адамның серігі, ит-малдың серігі» деген қанатты сөздер шығарған. Осыған байланысты «Төрт түлік малдың кеңесі» атты халық ертегісінде жылқы түлігін былай сөйлеткен:
«Бетегелі белге бітемін,
Найза ұстаған ерге бітемін» – деген өлең жолдары қалған.
Тарихи материалдар мен батырлар жырында айтылуларға қарағанда ел үшін еңіреген қазақ батырларының ата жаулармен болған қиян-кескі шайқастарда қуса жететін, қашса құтылатын тұл­пар­­лары болғандығы сөз болады. Мы­салы: Қобыландының Тайбурылы, Ер­тар­ғынның Тарланы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қара қасқасы, Қабанбай батырдың Қубас аты, Қангелді батырдың Қарт күреңі, Райымбек батыр­дың Көк ойнағы, Ер Жәнібектің Көк дөнені қатарлы атақты тұлпарлар мен сәйгүліктер болған. Батырлар қиын-қыстау кездерде өздерінің мінген тұл­парла­рын сенімді серігіне санаған. Ұлы ойшыл ақын Абай Құнанбайұлының «Аттың сыны» атты өлеңі қасиетті жылқы түлігінің түр-тұлғасы мен сынын ең тамаша бейнелеп берген. Жылқы түлігіне байланысты бәйге, көкпар, қызқуар, теңге ілу, аударыспақ, қамшы тастау, түрлі ат секірту қатарлы спорттық ойындар өткізіледі.
Қазақ үйірлі жылқысының ішінен біреуге мал ұстап берген кезде, сол жылқы­ның жалынан бір тал қылды жұлып алып, оған сол жылқының сілекейін жағып алып қалып отырған. Бұны халық «Сілекей сірне» деп атаған. Бұнысы – әлгі жылқымен бірге ырыс кетпесін деп ырымдағаннан туған таным. Қазақ баласы көп мінген ардақты атын қартайғанда соғымға сойып, басын қастерлеп ағашқа немесе биік жерге іліп қойған.
Халқымыз өте ертеден тартып егін­шілік­пен шұғылданып келген ұлт. Көктем мезгілінде дихандар жерге тұқым сепкенде:
Дихан баба атамыз,
Тисін бізге батаңыз.
Береке бер егінге,
Тер кетпесін тегінге, — деп тілек тілеген. Міне бұл ата-бабаларымыздың ертеден егіншілікпен шұғылданып келгенінің дәлелі болмақ.
Қазақ халқы тұрмыс-тіршілігі бары­сында тағам мәдениетіне ерекше көңіл бөліп «Ас адамның арқауы», «Асқа адалдық, денге саулық берсін!» деген секілді мақал-мәтелдер шығарып өздерінің азықтанатын тағамдарының түрін молайтып, сапалан­дырып отырған.
Ертеректе халқымыз жылқы, сиыр, қой, ешкі етін көбірек тұтынған. Кей жер­лерде түйе, қодастардың етін де азықтық еткен. Төрт түлік малдан сүт, қаймақ, уыз, қатық, кілегей, айран, іркіт, сарымай, құрт, ірімшік, қымыз, шұбат, қуырдақ қатарлы дәмі тіл үйіретін тағамдар жасалса, астық дақылдарынан нан, бидай көже, арпа көже, бөкпе, жарма, жент, қарма, қаттама, май шелпек, бауырсақ, тары, талқан, бөктерме тағы басқа тағамдар жасаған. Сонымен бірге халықтық тағамдар арқылы науқас адамдарды да емдеген.
Қазақта қонақ күту үлкен мәдениет­тілік болып есептеледі. Келген қонақтың мәр­те­бе­сіне, жасының үлкен-кішілігіне қарай сый-құрмет көрсетіледі. Қонақтарға тарты­латын табақтың түрі көп. Қонаққа тартылатын табақ түрлері – бас табақ, қос табақ, сый табақ, күйеу табақ, келін табағы, жастар табағы, жай табақ болып бөлінеді. Сыйлы қонақтарға бас табақ тартылады. Бас табаққа бас, жамбас, ортан жілік, белдеме, қазы, қарта, жал, жая салынады. Егер жай табаққа тартылатын жауырын, тоқпақ жілік, қабырға, омыртқа бас табаққа тартылса, үлкен білімсіздік, көргенсіздік, тәрбие көрмегендік есеп­теледі.
Қазақ «Қонақ-қызыр», «Қонақ-құт» деп таныған. Қонақты «Құтты қонақ», «Құтсыз қонақ» деп екіге бөлген. Бұлай айтудағы себеп үйінде бірер көңілді жағдай болса, оны «Құтты қонақ», көңілсіз жағдай болса, оны «Құтсыз қонақ», — деп ырымдаған. Жолы жақсы құтты қонақты «Ақ жолтай қонақ» болды деп жора-жосын жасап құрметтеген.
Қазақ салт-дәстүрі ханға да, қараға да ортақ. Әрқандай Қазақ баласына асыл салт-дәстүрден аттауға рұқсат етілмейді. Бұған ақын Мұхтар Шахановқа Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтің айтқан мына аңыз-әңгімесінің өзі куә:
«Баяғыда тасы өрге домалап тұрған бір хан жанына нөкерлерін ертіп, аң аулауға шығады. Орман кезіп, қыр асып келе жатса алдынан екі көзі ботадай мөл­діре­ген, сауыры жез құмандай жылт-жылт еткен сұлу киік қаша жөнеліпті. Хан садақтан оқ атып киіктің артқы аяғын жаралайды. Бір жағы құлама жар, екінші бүйірден хан нөкерлері қику салып қыспаққа алғанда, жаны қысылған бейшара киік жан далбасымен сонадайдан көз тартқан ақ боз үйдің ашық тұрған есігінен ішке қойып кетіпті. Үй иелері жайылған дастарқаннан түскі тамақ ішіп отыр екен. Есіктен енген киік жаюлы дастарқаннан бір-ақ қарғып, төрдегі керегеге тұмсығын тіреп, солығын баса алмай тұрып қалыпты.
Шығар киікті! – деп дауыстайды Хан ат үстінде тұрып, төрде тамақ ішіп отырған қарияға, — бұл тау тағысын түстік жерден қуалап келіп, сенің үйіңде қолға түсіріп тұрмын. Мұның менің олжам екеніне ешкімнің дауы жоқ шығар?
Сөзің орынды, Хан ием. Киік сенің олжаң екені де рас. Бұл сорлы жаны қысылған сәтте менің төріме шығып кетті, ортада дастарқан жаюлы жатқанын өзің көріп тұрсың. Ал ата салтымыз бойынша дастарқанды аттап өте алмайсың. Көздеріне қан толып, бір-біріне өлердей жауыққан екі адамды татуластырарда дастарқан басына алып келмеуші ме еді? Тіпті хан болсаң да дәстүрден үлкен емессің. Ал дәстүрді, қалыптасқан ата салтты бұзсаң қалың елдің табасына қаласың, жолың болмайды, — депті. Хан аталы сөзден жеңіліп, ат басын кері бұрыпты»(«Құз басындағы аңшының зары», Шыңжаң халық баспасы, 2000 жыл шілде, 261-,262- бет).
Осы аңызды Мұхтар Шахановтан тыңдаған әлем таныған жазушы Шыңғыс Айтматов «Кеудесіне парасат ұялаған аңыз екен. Ел басшысы өз елінің ата салтын, дәстүрі мен ибасын шын ділімен құрметтеу арқылы ғана үлкен кемеңгерлік биікке көтеріледі. Ал ғасырдан-ғасырға өтіп, әбден сұрыпталған ұлт мәдениетін менсінбей, оған астамси қарағандар әрдайым елдің қарсылығына жолығып отырған»,– деп тебіренген екен.
Қазақ халқының ұзақ уақыт өмір тәжірибесінен туған, өндірістік тіршілік­пен шұғылдану барысында жасаған тымақ (Қыпшақ тымақ, Найман тымақ, Керей тымақ), тақия, бөрік, қалпақ, ішік (Қасқыр ішік, қабылан ішік, сусар ішік тағы басқалар) сәукеле, кимешек (Албан кимешек, Қызай кимешек), жаулық, салы, желек,тон, күрті, мешбет, көйлек, жейде, етік, киіз етік, шалбар, мәсі, кебіс, тізеқап, сым, шапан тағы басқа толып жатқан киім-кешектеріміз көрген жанның көзін сүріндіреді.
Халқымыздың тұрмыстық салт-дәстүрінен орын алған ұлттық қолөнер бұйым­дары, дәмді тағамдарымыз, киім-кешектеріміз туған жердің саяхат кәсібін дамытуда, экономикамызды жандандыруда, әйгілі бренд өнімдер жаратуда ерекше маңызды рөл атқарады. Біз өзіміз жаратқан асылымызды туысқан ұлттарға кеңінен таныстырып, өзіміз кәдеге жарата алсақ, нұр үстіне нұр болар еді.

Әлеуметтік салт-дәстүрлер
Халықтық салт-дәстүрлер ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан баға жетпес асыл мұра. Ата салт-дәстүрлеріміздің қайнар көзі ежелгі Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы, Алан, Дулат, Түркеш, Албан, Найман, Керей, Қыпшақ қатарлы ру-тайпа, ұлыстық дәуірлерден бастау алған. Ұзақ ғасырларда қалыптасқан ата салтымыздың ішінде әлеуметтік салт-дәстүрлер ерекше орын алған.
Ұлтымыздың әлеуметтік салт-дәстүр мәдениеті үй болуға байланысты кәделер (Құда түсу, құдаларды қарсы алу, қыз жасауы, келін түсіру тағы басқалар), өлім жөнелту (Естірту, көңіл айту, өлген аламлы жерлеу, дауыс айту, қырық нәзірін, асын беру), наурыз мерекесі, ораза айт, құрбан айт өткізу, ақындық-шешендік өнерлер, бата-тілек, ақындар айтысы, халықтық музыка аспаптары, сал-серілер, туыстық қарым-қатынас қатарлы алуан мазмұндарды өз ішіне алады.
Той жасау – бір отбасының, бір рудың қуанышы болып қалмастан бүкіл бір ауылдың қуанышы есептеледі. Қазақта қыз ұзату тойы мен сүндет той ерекше дабыралы өткізіледі. Тойға туыс-туғандар, алыс-жақындағы ағайын, дос-жарандар, тіпті басқа ұлт өкілдері де шақырылады. Қазақта «Той – құдайдың қазынасы», «Той десе қубас домалайды» деген қанатты сөздер айтылады.
Тойға сойылатын малдың түсі де таңдалып алынады. Мысалы, түйе болса ақ, жылқы болса көк қасқа, қой болса ақ сарбас немесе қызыл қасқа болуды шарт етеді. Тойға малға бата жасатқанда, береке-бірлікті ұйытқы етіп басқа рудың әйгілі адамдарына, көпті көрген беделі жоғары қарттарға бата жасатады. Тойға алыстан қымыз әкелгендердің сабаларының түбіне бір-бір жіліктен «Салым» салып қайтаратын жора болған.
Дабыралы өткізілетін той мен астар­­да ат бәйге, қызқуар, жорға, ат секірту, балуан, теңге ілу, жамбы ату, аударыс­пақ, жаяу жарыс, ақындар айтысы қатар­лы халықтық ойындар мен өнерлер көрсетіледі. Жүлделі болғандарға жол беріледі.
Қыз ұзату тойында «Тойбастар», «Жар-жар», «Сыңсыма», «Қоштасу» қатарлы өлең-жырлар айтылады. Тойда айтылатын «Тойбастар» жырында:
Өлеңді тіл бастайды, ән қостайды,
Екеуі тыңдағанға ой тастайды.
Ақындық атасынан үзілмеген,
Өлеңді біз тұрғанда кім бастайды? – деп, той бастап, өлең айтушы өз кәдесін алады.
«Беташар» жыры келін түскенде айтылатын халқымызда ежелден жалғасып келе жатқан дәстүрлеріміздің бірі. Жаңа түскен келіннің бетін ешкімге көрсетпей желек (Жұқа жібек салы) жауып әкеледі. Той иесінің жақын туыс-туғандары жиылып келіннің бетін ақын жігітке ашқызады. Мұның мағынасы жас келіннің әдеп-ғұрыпты білу, ибалы болуға тәрбие беріп, болашағына жол сілтейді. Ақын жігіт жаңа түскен келіннің бетін беташар жырымен былай ашады:
Айт, келін – ау, айт, келін,
Атыңның басын тарт келін.
Сауысқаннан сақ келін,
Жұмыртқадан ақ келін…
…Ел-жұртыңа жақ келін!
Үй артына мал келсе,
Бақандама, келіншек,
Өзің жатып байыңа,
Тұр-тұрлама, келіншек,
Қаптың аузы бос тұр деп,
Құрт ұрлама келіншек.
Аузы-мұрның сүйреңдеп,
Өсек айтпа келіншек…
Міне осындай өлең-жырлар арқылы жас келінге әдепті, ибалы болу тәрбиесін жүргізіп, өсек-өтіріктен аулақ болуды ескертіп, бір отбасының ғана емес, бір ауылдың үлгілі келіні болуға баулып отырған.
Наурыз мерекесі – Қазақ халқының өте жоғары бағалап, қастерлеп өткізетін тарихы ұзақ ұлттық мерекелеріміздің бірі. Наурыз – жаңа жыл мен жаңа күн басталған қасиетті күн. Қазақ күнтізбесі бойынша жаңа жылдың басы, әр жылдың 22-ші наурызында күн мен түн теңеліп, ұлыстың ұлы күні наурыз басталады. Ғұламалардың бірі Мәшһүр Жүсіп Көпеев наурыз мейрамы туралы «Қазақтың қазақ болғанда, өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы – наурызнама», — деп айтса, ұлы ақын Абай «Ол күнде наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама қыламыз деп той-тамша қылады екен», — дейді.
Наурыз жырында халқымыздың жаңа жылдың басы болған ұлыстың ұлы күнін тойлау, қуанышты көңіл-күйге қатысты тілектер бейнеленіп отырған. Мысалы:
Ұлыс күні қазан толса,
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң,
Сонда олжалы жол болар…
Ұлыс оң болсын!
Ақ мол болсын!
Қайда барсаң, жол болсын!
Ұлыс бақытты болсын!
Төрт түлік ақты болсын!
Ұлыс береке берсін!
Пәле, жала жерге енсін!
Наурыз көже — ет, сүт, су, тұз, бидай, құрт, жеміс сияқты жеті түрлі дәмнен жасалады. Наурыз күні басқалармен ренжісуге, көңіл ауыртатын ауыр сөз айтуға тыйым салынады. Өйткені «Жыл басы қалай басталса, соңы да солай болады», — деп ырым жасаған.
Қазақ халқы өлімді айрықша қастерлеп жөнелткен. Қазақта жан үзген адамға қарата «өлді», «өліп қалды» деген сөздерді қолданбаған. Қайта «қайтыс болды», «дүние салды», «қаза болды», «дүниеден өтті» деп айтқан. Қайғылы, қазалы хабарды естірткенде атпен шауып келіп шеткі үйге ғана хабарлайды. Ол үй қасындағы көрші отырған үйлерге хабарлайды. Қайтыс болған адамның сүйегі үйінде бір күн не үш күн түнейді. Қайтыс болған адамның киімін төсегінің тұсынан жіп тартып іліп қояды. Қаза болған адамның тірі кезінде мініп жүрген атының құйрық-жалы күзеледі. Мұны «Тұлданған ат» деп атайды. Көші-қон кезде тұлданған атқа қайтыс болған адамның ер-тоқымы ерттеліп, оған шапан жауып, ердің қасына тымағын кигізіп жетелеп жүреді. Мархұмның жыл уағы толғанда тұлданған ат сойылады. Ат сойыларда жоқтау айтып отырған қыз-келіншектер атқа таласып, атпен қоштасады. Соңында ат сойылып, қайтыс болған адамның жылдығы беріліп, асын өткізеді.
Қазақта өлім жөнелтуде үлкен сын көзбен қарайтын болған. Сондықтан халық: «Өлім байдың малын шашады, кедейдің артын ашып кетеді», — деп түсінген. Қайтыс болған адамға қаралы үйдің әйелдері мен қыздары жылдық асын бергенге дейін жоқтау, дауыс айтқан. Егер қайтыс болған беделді адамға қаралы үйдің адамдары дұрыстап жоқтау айтпаса, ауылдың қазыналы қариялары жағынан сын айтылған.
Өлім жөнелту дәстүрінде көңіл айту, жаназа шығару, жерлеу, жетісін, қырқын, жылдығын(асын) беру, жоқтау, дауыс айту, ат тұлдау, ту тігу, ине-жіп үлестіру, жүк түзеу, қазан күйдіру тағы басқа жосындар түгел орындалуы шарт. Сонда ғана ел-жұрты өлімді жақсы жөнелітті, мархұмның аруағы разы болды деп қараған. Қазақта «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген сөз осыған қаратылса керек.
Мен бұл мақалада қазақтың дәстүрлі этнография мәдениеті туралы қысқалай шолу жасадым. Жүйелі зерттеу алдағы күндердің міндеті.
Қазақтың дәстүрлі этнография мәдениетінің тарихы өте тереңге тамыр тартып, халқымыздың тұрмыс-тіршілігімен біте қайнасып кеткен. Бір ұлттың мәдениеті сол ұлттың қалыптастырған аса бай халықтық этнография өркениетінің деңгейімен өлшенеді. Әр қандай ұлт өркениет биігінен көрінемін десе, оның құнарлы, бағалы, кемелді халықтық этнография мәдениеті болу керек. Халықтық этнография – ұлтымыздың тілін, әдебиетін, салт-дәстүрін, ырым-тыйымдарын, шежіресін тағы басқасын тарихтан-тарихқа үзбей жалғап келе жатқан алтын көпір.
Қазақ этнографиясы – ұлтымыздың заттық мәдениеті мен рухани мәдениетін зерттейтін ғылым. Оның арнасы кең, мазмұны мол, жан-жақтылы ізденуді қажет ететін салмағы ауыр ғылым екенін есімізден шығармағанымыз жөн.
Балаларға байланысты салт-дәстүрлер
Қазақ халқы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарға бай халық. Ол халық тұрмыс-тіршілігінің өн-бойына ғасырлар бойы тамыр тартып, қандық қасиетіне сіңіп өшпей, жоғалмай ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып бүгінгі заманға жетіп отыр.
Әне сол халықтың өмір тәжірибесінен туған балаларға байланысты салт-дәстүрлер жайлы сөйлер болсақ, қазақ тірлігінің қыры мен сыры мол даралық тұрмыс салтын әйгілейтін кемелділік пен тереңдік жасырынған. Тәрбиелік құны мол жалпы салт-дәстүрлердің бір бұтағы болып, өз алдына зерттеуге тиісті құпиясы мол бір дүние іспетті. Онда белгілі дәрежеде діндік сенім араласып жатқанымен, ұрпақ тәрбиелеу сынды ұлы болашақ нысанасының, ағарту идеясының биігі көрініп тұрады. Халық салт-дәстүрлері сонау есте жоқ ескі заманнан тартып талай ғасырдың белін аттап, қоғамның заң-закон, географиялық ортаның, күн көріс тіршілігінің, экономикасының, діндік сенімінің, ұлттық психиканың, халық қағидаларының тағы басқалардың әсерінде өзіндік даралық қасиеті бар ұлттық этнорафиясын қалыптастырды.
Қазақ халқы «Атадан пұл қалғанша ұл қалсын» деп өз ұрпағын ерекше қадыр тұтқан. «Бала – адамның бауыр еті», «Балалы үй базар, баласыз үй мазар» деген бала туралы баламалар қазақтардың өмір тәжірибесінен туған ой қортындысының жауһары.
Балаларға жақсы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар қалыптастыру жайлы ұлы Абай «Ғылым, білімді әуелі бала өзі іздеп таппайды, басында зорлықпен, яки алдаумен үйір қылу керек, үйрене келе өзі ізденгендей болғанша қашан бір бала ғылым-білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады» деген ұлағатты пікір айтты.
Халық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарын өз ұрпақтарына «Бесік жырын» айтып сіңіріп отырған. Көшпенді халықтың қоғамдық өмірінен туындаған халық педогогикасының қайнар көзін халықтың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымен тамырласып жатқандығынан аңғаруға болады.
Халықтың салт-сана, әдет-ғұрыптарын білетін қадірменді ақсақалдардың көбін қара жер құшағына жасырып алса, аз санды көне көздердің білетіндері қағаз бетіне түсірілмеуі саналы азаматтарды ойландырары хақ. Халықтың салт-сана, әдет-ғұрыптарынан сан тарихтың сорабы, халық дәрігерлігі, математика, химия, биология, тіл, дін, таным тағы басқа толып жатқан ғылыммен біте қайнасып жатқанын байқауға болады. Оны зерттеу өз алдына мүшкіл шаруа.
Мен бұл мақалада қазақтың балаларға байланысты салт-дәстүрлері жайлы аялдай кетуді жөн көрдім.
1.Жерік ас
Ана ауыр аяқ болып 2 – 3 ай өткен соң бірер нәрсеге жерік болғанда беріліп тұратын дәм-тұз жерік ас деп аталады. Жерік ас туралы әңгіме қазақ ертегілерінде кездесіп отырады. Мысалы, «Ертөстік» деген ертегіде оның шешесі керегеде ілулі тұрған төске жерік болыпты, бала туған күні ата-анасы атын Төстік қойыпты, кейін Ертөстік атаныпты.
2.Құрсақ той
Бұл салт – баланың құрсақтағы кезінде өткізілетін той салты. Ата-ана баланың аман-есен туғанына арнап тілек ретінде өткізілетін тілеу. Бұрынғы заманда перзент көре алмаған ата-аналар Алладан тілек тілеу негізінде көрші-қолаң, туыс-туғандарын шақырып бірер малын сойып өткізетін шағын тойды құрсақ той деп атаған
3.Жарыс қазан
Ананың толғағы басталғанда, тәжірибелі қарт әйелдер ырымын, ем-дом жасап толғақ жеңіп, аман-есен босану үшін «Ел көшті, жау жетті» деп ананың етегін толғап, көтен астыратын, бұны жарыс қазан деп атаған.
4.Нәрестені жерден көтеріп алу
Нәресте шыр етіп дүниеге келгенде ауыл әйелдері ескі дәстүр бойынша тәңірге сиынып жерден көтеріп алып «қойшы» немесе «жылқышы» деп жар салып жолын алуды қазақша «жерден көтеріп алу» деп атаған. Нәрестені жерден көтеріп алған әйел босанған ананың жақын туыс-туғандарынан «сүйінші» сұрайтын болған.
5.Кіндік кесу
Нәресте шыр етіп дүниеге келгеннен кейін нәрестені жерден көтеріп алған әйел немесе ауылдың тәжірибелі әйелдерінің бірі нәрестенің өз ырымын жасап кіндігін кеседі. Нәрестенің кіндігін кескен әйелді «Кіндік шеше» деп атайды. Ол қазақ салты бойынша баланың екінші анасы есептеліп құрметтеледі. Кіндік шешеге көйлек-көншегін сыйлап өз жолдығын береді.
6. Шілдехана күзету
Қазақ халқы ұрпақ көруді ерекше бақыт санаған, ол жалғыз ата-ананың қуанышы ғана емес, бүкіл ауыл-аймақтың қуанышы есептелген, баланы өмірдің жалғасы деп түсінген.
Нәресте дүниеге келген күні «Баланың бауы берік болсын» айтып бір түн күзетіп, жиылған ел-жұрт ән салып, өлең айтып, домбыра шертіп үлкен мереке өткізіп «шілдехана» күзететін болған. Түрлі ойын-сауық өткізіліп әркім әл-ауқатына қарай «шілдехана» күзету ырымын екі-үш күнге жалғастыратын. «Бала туғанда» деген өлеңде:
«Қуаныштан жан жүрегім
қақ жарылып,
Қасірет басымдағы қалды арылып.
Ұл көріп, ұлы дүбір той жасаймын,
Атқан соң маңдайымнан таң жарылып» дейтін халық өлеңі міне осының айғағы.
7. Қалжа
Қазақ салты бойынша бала туған күні сол отбасында той жасалып, ауыл ақсақалдарының батасын алып, маңайдағы абысын-ажын, тағы басқа әйелдер сол үйге жиылып, босанған анаға арнап қой сою кәдесін «Қалжа» деп атаған. Қалжа сойылып малдың етін жеп болған соң мойнын қырық күнге дейін керегенің басына іліп қояды, баланың мойны берік боп қатсын деп ырымдаудан келіп шыққан. Ер баланың мені де әкем ұл деп тауып «Қалжа сойған» деген сөзі содан қалған.
8. Балаға ат қою
Қазақ халқы жаңа туған нәрестеге ауылдағы кадірменді, сыйлы, беделді ақсақалдарды шақырып азан шақырып ат қойғызады. Ат қойылатын баланың оң құлағына үш рет, сол құлағына үш рет «сенің атың….» деп айғайлайды. «Құранға қарап ат қойғызу» әдеті жалпыласқан.
Ат қоюда белгілі ғылымилық бар, ат қою қоғамдық ортаға, заман райына, өндіріс кәсібіне тығыз байланысып жатады. Кейбіреулері әйгілі адамдардың атын ырымдап қояды. Сол адамға тартсын деп тілек тілейді, ат қоюда туыс-туғандардың атын қайталамауды түйін етеді, егер, қайталанса сол адамға үлкен құрметсіздік есептеледі. Адам атын өз өміріндегі жеке орнын білдіретін ұғым деп түсіну керек, ат қою өзіндік даралығы бар халықтық дәулет.
9. Бесік той
Жаңа туған баланы бесікке бөлеу жорасы «Бесік той» деп аталады, үй иесі бір малын сойып ауыл әйелдерін және баланың кіндік шешесін шақыртады. Келген әйелдер балаға арнап шашу, жейде, тана-моншақ, үкі тағы басқаларды әкеледі.
10. Бесікке бөлеу
Баланы бесікке бөлеуді халқымыз өнер деп таныған, бұл «бесік тойдың» артынан іле-шала болатын қимыл. Бесік тойға келген әйелдердің ішінен жолы үлкен, тәжірибелі бір әйел баланы бесікке бөлейді, бесікке бөлеудің өзіндік ырымдары болады. Бұл тұста түбектің тесігінен балаларға тәтті, бауырсақ, құрт-ірімшік үлестіреді. Мұны «Тыштыма» деп атайды. Баланы бесікке бөлеген әйелге тиісті орамал-шаршы беріледі, босанған ана тәжірибелі әйелдің бесікке бөлеу өнерін үйренеді.
11. Баланы қырқынан шығару
Қазақ халқы нәресте дүниеге келген қырық күнді хауып-қатерлі деп санаған. Осы күнге жеткен аман-есен жеткен баланы сау-саламат болады деп дәтке қуат еткен. Қырық күнге дейін үйден шырақ өшірмеуді әдетке айналдырған.
Нәресте туылып қырық күнге толғанда жақын туыс-туғандардың, көршілердің әйелдері 40 қасық шілде суын тамызып, шағын дастарқан жайып, нәрестенің қолын ұнға матырып, «қарын шашын» алып шүберекке түйіп, тұмарша етіп баланың оң иығына тағып, тырнағын алып көміп тастайды.
12. Ит жейде кигізу
Баланың қырқынан шыққанға дейін кигізетін жейдесін «Ит жейде» дейді. Қырқынан шыққан күні ит жейдесін шешіп алып, оған тәтті, құрт-ірімшік түйіп, бір иттің мойнына байлап қоя береді. Ауыл балалары итті қуып ұстап тәтті, құрт-ірімшіктерді таласа-тармаса жейді. Ит жейдені көбінесе баланың кіндік шешесі тігіп әкеліп жолын алады.
13. Бесік аластау
Ана бөбегін хауып-қатерден аулақ болу үшін үнемі бесікті аршамен аластап тұрады. Қазақтың «Бесік аластау» жырында:
«Алас, алас, баладан алас,
Иесі келді, пәлесі көш!
Көзі жаманның көзінен алас!
Тілі жаманның тілінен алас!» деп айтылады.
14. Баланы майлап сылау
Жаңа туған баланы майлап сылаған кезде өзіндік ырым жасап қауіп-қатерден аулақ болу үшін тілек тілейді. Қазақтың байырғы балалар салттық жырларында «Баланы майлап сылағанда» деген өлеңінде:
«Тәу, тәу, тәу,
Сыламақ менен,
Қатып қалмақ сенен.
Менің қолым емес,
Бибі Фатима, бибі Зухра қолы,
Ұмай ана, Қамбар ана қолы!
Тастай қыл,
Темірдей қыл.
Сүттей ақ қыл,
Дерт үйге кірмесін,
Балаға тимесін» деп айтылады.
15. Тұсау кесу
Бала бір жасқа толып, ақ босағадан енді ғана қаз-қаз тұрып, тәй-тәй басқан, жүруге талпынған сәбиге арнап ата-ана қадамың құтты болсын деп тілек тілеп «Тұсау кесу» тойын жасайды. Оған ауыл адамдары, туыс-туған, көрші-қолаңдар шақырылып сыйлы сыбаға тартылады. Оның ішінде жолы жақсы ақ көңіл адамның біреуі тұсау кеседі. Тұсау кесуші адамды, баланың ата-анасы, ел-жұртқа өнеге болатын адамды таңдап сәбиіне соның жолын, жасын берсін деп тілек тілейді.
Тұсау кесуде жеті түрлі өрілген ала жіппен немесе қойдың майлы ішегімен, иә болмаса қаулап өскен көкпен баланың аяғын байлайды. Оны өткір кездікпен кесу керек. Ала жіппен кесудің мәнісі – ешкімнің ала жібін аттамай, адал өтсін деген тілектен туған. Ал, майлы ішекпен кесу ешкімді жатсынбай майлы ішіктей араласу, елгезек, бауырмал өтсін дегенді білдіреді. Көкпен кесу баланы көктеп қаулап тез жетілсін, көбейіп көктесін дегенді білдіреді. Тұсау кескен балаға ақ жол тілеп:
«Қаз-қаз балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз балам», — деп тілек тілеген.
16. Атқа мінгізу
Баланың буыны бекіп 4 – 5 жасқа келгенде немесе ат үстінде өзін ұстай алатын болғанда атқа мінгізу салты өткізіледі. Себебі ұлтымыз «Ат – ер қанаты» деп түсінген, ұрпақты ат үстінде ойнайтын етіп жетілдіру, жауынгер етіп тәрбиелеу, еңбекке баулу мақсатынан туған. Балаларға арналып алдын ала дайындап ер-тұрман әзірлейтін. Баланы атқа мінгізген күні арнайы атқа мінгізу тойы жасалады. Бұл Қазақтың көшпенді тіршілігіне байланысты туған салты.
17. Сүндет той
Бұл той Қазақ халқы арасына ислам діні тарағаннан кейін қалыптасқан. Ислам дінінің жол-жосыны бойынша ұл баланы 5 жас, яки 7 жаста сүндетке отырғызады. Сүндетке отырғызу мұсылман болудың бірінші шарты ретінде қаралады.
Той қарсаңында сүндеттелген баланың басына немесе иығына үкі тағып, атқа мінгізіп, жақын туыс-туғандары мен жегжат-жұраттарын аралатады, барған жердегі адамдар шашу шашып құттықтайды. Балаға үкі тағылған кепеш кигізіп, ауыл, аймақ тегіс шақырылып бірнеше мал сойылып, қазақтың ат бәйге, балуан, қызқуар, теңге ілу, жамбы ату тағы басқа ойын тамашалар мен салтанатты салттары өткізіледі. Сүндет той әр адамның әл-ауқатына қарай өткізіледі.
18. Тіл ашар
Баланың жаңадан балдыр-бұлдыр тілі шыға бастағанда ауыл ақсақалдары тілінен балы тамған шешен, шежіреші, көш басы көсем болсын деп батасын беріп, баланың тілін шытпен созып, аузына түкіріп жолын алу салты «Тіл ашар» деп аталады.
19. Танабау тағу
Бала әкесіне немесе шешесіне ілесіп жұмыс басында қолғабысын тигізіп жүргенін көргенде, ел-жұрт «Жігіт болыпты», «Қажетке жарапты» деп құттықтап танабау тағады. Танабауға тана, шыт, майда ақша тағы басқа нәрселер беріледі. Танабау тағушыларды баланың ата-анасы шақырып қонақ етеді, мұны «Танабау тағу» деп атайды.
20. Айдар қою
Қазақта ұл баланы зарығып жүріп көрген ата-ана ұлына кішкене күнінде төбе шашын ұзартып өсіріп, моншақ араластырып өріп қояды. Мұны ертеде қазақта көп қолданған, тарихи деректерге қарағанда Кенесары мен оның немересі атақты Наурызбай батыр да айдар болған екен. Бала он неше жасқа келіп айдарынан намыстанған кезде оның айдарын алып тастау барысында бірер малын сойып тойлайтын әдет болған.
21. Тана тағар
Қыз балаға тұлым өріп, құлағын тесіп, тана тағу ырымы ертеден жалғасып келе жатқан салты. Тана тағарда туыс-туған, көрші-қолаңдардың әйелдерін шақырып шағын тамаша өткізіп береді, мұны қазақта «тана тағар» деп атаған.

Ұлтымыздың қасиетті сандарына зер салғанда
Халық қазынасының қоры болып келген ұшан-теңіз жыр меруерттері ауыз әдебиетінде ғасырдан-ғасырға ұласып, ұрпақтан-ұрпаққа ауыз екі тілде жатталып, кейбір үлгілері біздің заманымызға жетті. Қазақ халқының күнкөріс-тіршілігі, шұғылданған кәсібі, ұлттық дәстүрлі салт-санасы, отырықтанған жер жағдайы, діни сенімі, халықтық танымдары ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Әдебиеттің ұлттық ерекшелігі оның мазмұны мен формасында бейнеленеді. Ауыз әдебиеттің көркем әдебиеттен ерекшелігі, ол көп ғылымның тарих, этнография, дін, тіл қатарлы қоғамдық ғылымдардың, астрономия, егіншілік, мал шаруа­шылық, математика, физика, химия қатарлы жаратылыстық ғылымның материал қамбасы болып есептеледі.

Қазақтың цифрларына байланысты сөздері бізге ауыз екі тілде немесе байырғы жазба әдебиетімізде жиі кездесіп отырады. Мысалы, «үш азу», «үш гүл», «үш қалады», «үш болады», «үш қуат», «үш көрік», «үш жоқ», «үш ұя», «үш жаман», «үш семіз», «үш артық», «үш жалғыз», «үш сыйлы», «төрт құлазу», «төрт қонақ», «төрт арсыз», «төрт тұрақ», «бес жетім», «бес дұшпан», «бес асыл», «бес парыз», « бес олжа», «жеті ата», «жеті жұт», «жеті жоқ», «жеті ғалам», «жеті қат көк», «жеті ғашық», «жеті жақсы», «жеті мұңлық», «жеті кері», «жеті құт», «жеті қазына», «жеті күн», «тоғыз ортақ», «он мұра», «онның ісі», «алты қатын», «алты бақан», «екі көрік» тағы басқа сөздер бар. Қазақтың цифрларына қатысты осындай сөздерге зерттеу жүргізер болсақ, осы қасиетті сандар этнография, дін ғылымы, тарих, шежіремен байланысып жатады.
Этнография дегеніміз – халықтың дәстүрлі мәдениетін зерттейтін ғылым. Ол мына бес саланы қамтиды: халықтық таным, халықтық салт-сана, халықтық өнер, халықтық ұғым, халықтық әдебиет-көркемөнер. Қазақтың цифрларға байланысты тұрақты сөздері жанрлық жақтан қара сөз, шешендік сөз, өлең ұйқастары түрінде кездесіп, шешімін тауып жататын иландырарлық қуатқа ие. Осы мақалада кейбір сөздерге қысқалай тоқталып өтпекпін.
Үштік цифрларға байланысты сөздер
Мысалы, «үш би» деген сөз – Қазақтың Жәңгір ханнан кейін хан Тәуке (1680-1718 жылдары ел билеген) қазақтың бірлік-ынтымағын, күш-қуатын асыру үшін ел басқару шарасын қарастырады. Елді қоныс ыңғайына қарай басқаруға қолайлы болу үшін үш жүзге бөледі. Ұлы жүзге үйсін – Төле биді, орта жүзге – Қазыбек биді, кіші жүзге – Алшын Әйтеке биді басшы етіп сайлайды. Тәуке ханның қазақты үш жүзге бөлуі, үш би қойып басқаруы сонау жаугершілік замандағы тарихи жағдайға байланысты туған. Қазақтың «Би» деген түбір сөзінің алдына үш деген цифр қосылып, тарихта өткен үш жүздің үш биін білдірген.
Халық арасында мынандай тарихи аңыз-әңгіме бар, Әз Жәнібек хан халықты жиып: үш арсыз, үш ғайып, үш жетім болады осыны кім табады? – депті. Халық көп дағдарып: үш арсыз – ұйқы арсыз, күлкі арсыз, тамақ арсыз. Үш ғайып – қонақ ғайып, несібе ғайып, ажал ғайып, — деп шешіпті. Бірақ, үш жетімді ешкім таба алмапты. Сонда Әз Жәнібек:
— Елден келмеген кім қалды ? – деп сұрапты.
– Келмеген Қарабас шешен қалыпты, — депті халық. Әз Жәнібек Қарабас шешенді шақыртып алып, әлгі сөздің шешуін сұрапты. Сонда Қарабас:
Жетім үш емес, бесеу еді ғой!
Оты жоқ жер жетім,
Басшысы жоқ ел жетім,
Елінен ауған ер жетім,
Тыңдаушысыз сөз жетім,
Жоқтаушысы жоқ қыз жетім, — дейді. Сонда Әз Жәнібек:
Сенің атыңды қойған адам ақылсыз екен, «Қарабас» дегенше, «Алтын бас» десе болмай ма? – деген екен. Дәуірдің өтуіне байланысты Қарабас айтқан «Бес жетім» қазақтың сөздік қорына кіріп, халықтық сөздерге айналып кеткен.
«Үш болады» да:
Ел аралаған сыншы болады,
Орман аралаған үйші болады,
Домбыра жағалаған күйші болады, — дейді.
«Үш болмайды» да:
Үлгісіз нұсқа болмайды,
Шәкіртсіз ұста болмайды,
Ұзынсыз қысқа болмайды – десе, енді бірінде:
Ұрыссыз ел болмайды,
Бөрісіз жер болмайды,
Балықсыз көл болмайды, — дейді.
Үштік цифрға қатысты міне осындай сөздер ұзақ уақыт өмір тәжірибесінен өткен халықтық танымдық көзқарастардың терең философиялық өрелі ой қортындысы. Осы сөздер халықтық танымдық көзқарастардан туып, тұрақты сөздер қалыптастырған. «Үш жұрт» сөздері туыс-қиыстық қатынастан келіп шыққан тұрақты сөз. Жігіттің үш жұрты болады дегенді білдіреді. Өз жұрт, қайын жұрт, нағашы жұрты, халық мұны:
Өз жұртың – күншіл,
Қайын жұртың – міншіл,
Нағашы жұртың – сыншыл, — деп те мәтелдейді. Мұны халық және бір қырынан өзгертіп былай да айтады:
Өз жұртың – сыншыл,
Қайын жұртың – міншіл,
Нағашы жұртың – сыйшыл.
Төрт, бес цифрларына қатысты сөздер:
Біз халықтық танымдық көзқарастардан туған цифрлық сөздерді зер сала ақтарар болсақ, әрбір сөздің терең философиялық ой қортындысы бар екенін аңғара аламыз. «Төрт құлазу», «Бес бақыт» деген сөздерді мысалға алайық, бұл екі сөз туралы халық арасында тараған мынандай аңыз-әңгіме бар.
Ақтайлақ шешен Қанай шешеннен:
Ер басында бақыт нешеу? Кемдік нешеу? Құлазу нешеу? – деп сұрайды. Сонда қарауыл Қанай шешен былай деп жауап береді:
Ер басында бақыт – бесеу, кемдік – үшеу, құлазу – төртеу.
Атың жүрдек болса жалғанның пырағы,
Алғаның жақсы болса үй мен қонақтың тұрағы.
Әкең – асқар тау, шешең – қайнар бұлақ,
Балаң жақсы болса екі көздің шырағы.
Міне бес бақыт деген осы.
Атың жаман болса жалғанның азабы,
Алғаның жаман болса дүниенің тозағы.
Балаң жаман болса көрінгеннің мазағы.
Міне үш кемдік осы.
Қалың ел көшсе көл құлазиды,
Қаптаған мал кетсе бел құлазиды.
Нарқын танымаған сөз құлазиды,
Қатарынан айырылған шал құлазиды.
Міне төрт құлазу осы.
Осы халық шешендерінің сөздерінен көшпенділер өмірін бейнелеп, олардың мал шаруашылықпен шұғылданған тірлігіне байланыстырып, жердің сәні ел мен мал екендігін аңғартып, орнын таппаған сөздің «Сиырдың құлағына домбыра шертумен бірдей екендігі, өзінің сырдесте көне замандастарынан айрылған шалдың көңілі құлазитынын білдіреді.
Халықтық танымдық көзқарастарға жататын «төрт тұрақ» та:
Ұл – әкенің тұрағы,
Ит – адамның құлағы,
Қыз – ауылдың санаты,
Ат – батырдың қанаты, — дейді.
«Ат – батырдың қанаты» дегендегі мағына, қазақ батырлық дастандарында айтылуына қарағанда, батыр елі үшін еңіреп, жауына қарсы шапқанда сенімді серігінің бірі ат болған. Сондықтын, қазақ халқы жылқы түлігін ерекше қадыр тұтып, «Ер қанаты – ат» деп те айтады. Қазақ жаугершілік заманда «Бес қару» деп – садақ, мылтық, найза, қылыш, айбалтаны айтса және бір түрінде ат, найза, садақ, қылыш, сауыт деп айтады. Бұл тарихта қазақ батырларының шапқыншылыққа қарсы тұруда істеткен бес қаруы еді.
«Бес асыл» деп – талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлауды айтса, «Бес дұшпан» деп – өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, бекер мал шашпақ дейді.
Абай өлеңдерінде осы цитаттардан мысал алып:
«Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол», — деп тегін айтпаған.
Жеті цифрларына байланысты сөздер
«Жеті ата» деген сөзге байланысты туылған «Жеті атасын білмеген жетесіздіктің белгісі» деген сөз тіркестерінен қазақ халқы ұрпақтарына жеті атасының тарихын білуді талап етеді. Жетіге байланысты «Жеті атаға толмай қыз алыспау» қазақ хандығы тұсындағы «Жарғы заңында» белгіленген. Жеті атаға толмай жақын туыстық қандастығы бар адамдардың бір-бірімен қыз алысуын шектеп, кейінгі ұрпақтарының сапалы болуын үміт етеді. Міне, бұдан қазақ халқының қандастық ғылымын (генетика) ертеректе игергендігін байқауға болады. «Жеті ғалам» — (Дүние-жұрт) қазіргі тілімізде «Дүние жүзі», «Бүкіл әлем» дегенді білдіреді. Мұндағы жеті де сандық мән жоқ. Байырғы кезде бұл сөз халықтың әлем туралы ертедегі мифологиялық түсінігін білдірген. Олар – дүниенің төрт бұрышы: күншығыс, күнбатыс, түстік, терістік; аспан – жер ғалам, жер орта ғалам, жер асты – төменгі ғалам дегенді білдіреді.
«Жеті қат көк», жеті қат көк тіркесін қазіргі тілімізде «Шырқау биік, шексіз аспан» деп түсінуге болады. Бұл жерде жеті сандық мәнінен айрылған сөз. Жеті қат көк байырғы шығыс астрономдары кеңінен қолданған атау. Мұндағы жеті саны «Жеті жұлдызға» сәйкес келеді. Ай, Меркури, Шолпан, Күн, Қызыл жұлдыз (Марс), Мұштари (Юпитер), Сатуран – осы жеті жарық шығыс астронамиясында жеті қат көк деп аталған.
«Жеті ғашық» — халық ауызында өлең-жырларымен ертедегі эпостарда ежелден айтылып келе жатқан жеті ғашыққа мыналар жатады: «Ләйлі-Мәжнүн», «Жүсіп-Зылиқа», «Фархад-Шырын», «Таһир-Зуһра», «Арзу-Қамбар», «Уалик-Ғарра», «Уаки-Күлшах».
Ғалым Мырзатай Жолдасбековтың «Орхон ескерткіштері және Қазақ эпосы» деген ежелгі әдебиет ескерткіштері жайлы жүйелі зерттеу мақаласында «…бұл туралы толып жатқан пікірлер бар. Қазақтың жеті өткізу, жеті атадан бері санауы да қызық…бізді қызықтыратыны VII ғасырдың мұрасы – (өсімтал 7 — 70- 700 -7000) жұмбақ жеті санының жиі қайталануы» («Асыл арналар», 197- 198-бет) деген пікірінен VII ғасырда тасқа ойып жазылған орхон ескерткіші жетіге қатысты сандық цифрмен байланысып жатқанын көре аламыз. Қазақ ертеде осы сандық цифрларды не үшін қолданған деген сұрауға беретін жауабымыз әлі де терең емес. Бұл сандарды қолданудың өзіндік ғылми заңы, тарихпен байланысты жағы болса керек деп ойлаймын.
Бала кезде қарт атамыз бен ақ самайлы әжелеріміздің аузынан «Е, Құдай жеті жұттан сақта», «Жұт жеті ағайынды» деген сөзді естуші едік. Бұл «Жеті жұт» — өрт апаты, топан су, жаугершілік, жер сілкіну, оба ауру, ашаршылық, ақ сүйек (ойылған жұт). Міне, бұл қилы-қилы замандарды басынан кешірген қазақ халқының өмір тәжірибесінен туған тұрақты сөздері. Бұдан басқа цифрларға байланысты тұрақты сөздерді мақал-мәтелдерден кезіктіруге болады.

Екі, алты, тоғыз, он цифрларымен байланысты сөздер:
Екі цифрына байланысты «екінің көркі» деген мақылда:
Сөздің көркі – мақал,
Ердің көркі – сақал, — дейді. Қазақтың кейбір мақал-мәтелдері кейде екі цифрды тең қамтып, цифрлық мәннен айырылып, көптік мағына береді. Мысалы:
«Төртеу түгел болса төбедегі келеді,
Алтау ала болса ауыздағы кетеді» деген мақалда төрт, алты цифрлары сандық мәнінен айырылған. Мұнда ынтымақтықты дәріптеп, алты бақан-алауыздықты жою көзқарасын ортаға қояды. «жеті өлшеп, бір піш», «атадан алтау туса да бір жалғыздық болады», «тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек», «семіз – семіздің аяғы сегіз» деген сөз тіркестерінің өз алдына терең мәні бар. Қазақ қара өлең арқылы жыр меруертін сапырған халық. Онда халық жүрегінде терең тамыр тартқан мол ауыз екі тілдің сарқылмас қазынасы жатыр.
Қазақтың цифрларына байланысты тұрақты сөздері халық ауыз әдебиетінде сап алтындай жарқырап көзге түсіп, халықтық танымдық көзқарастарын ағарту идеяларымен, тарихи аңыздармен, астрономиалық сауаттармен тереңнен жалғасып, біте қайнасқан өрелі философиялық ой қортындысын аңғартып жатады.
Қазақтың цифрларына байланысты тұрақты сөздердің басты ерекшелігін мынандай түйіндерге жинақтауға болады:
Бірінші, Тұрақты сөзді әуелде шығарушы халық арасындағы от тілді, дуалы ауызды белгілі шешендер болып, ғасырлардың жылжуымен кейінгі кездерде шығарушы аты аталмай халық қазынасының қорына қосылып, халықтық әдебиетке айналып кеткен.
Екінші, кейбір сөздер белгілі тарихи аңыздарға байланысты шыққан болып, тарихи деректің із сорабын ішкерілей зерттеуге септігін тигізеді. Бұл жөнінде 7- ғасыр мұрасы «Күлтегін» және «Алпамыс» эпосында жеті цифрының қайталануы осы екі жырдың бір дәуірдің туындысы екенін аңғартатын сияқты.
Үшінші, цифрларға байланысты сөздер де көбінесе 3, 5, 7 цифрлары жиі кездеседі. Ал 1, 8, 6, 9, 10, цифрларына байланысты сөздерді де кезіктіруге болады. Цифрларға байланысты 1 ден 10 ға дейінгі цифрларды түгелдей қамтыған.
Төртінші, сөздердің кейбіреуі сандық мәнді білдірсе, кейбіреуі сандық мәнді білдірмейді. Мұндай түрін мақал-мәтелдерден ұшыратуымызға болады. Қазақтың цифрларға байланысты сөздерінің грамматикалық құрылысын, фонетикалық-дыбыстық жүйесіне ішкерілей терең зерттеу жүргізу тағы бірер мақаланың жүгі болса керек деп ойлаймын.
Ұлтымыздың бала тәрбиелеудегі дәстүрлі көзқарастары
Қазақ халқының мол әдеби мұрасының ішінде ауыз әдебиетінің орны бөлек. Талай ғасырдың белін аттап ұрпақтан-ұрпаққа үзіліссіз ұласып келе жатқан ауыз әдебиетіндегі ертегі-аңыз, мақал-мәтел, өлең-жырлар еңбекқор халқымыздың жаратқан шұғылалы мәдениетінің айғағы және ақыл-парасатының жемісі.
Халықтық танымдар мен көзқарастар сонау атам заманнан басталып бірте-бірте дамып, халықтың педогогикалық көзқарасын қалыптастырды. Оны қауызын тастап, дәнін алуды мақсат етіп бүгіггі заман ұрпақтарын тәрбиелеуде пайдалану қажет. Өйткені ауыз әдебиеттің көркем әдебиеттен өзгешелігі бар. Ол көп ғылымның Тарих, Этнография, Дін, Тіл қатарлы қоғамдық ғылымдардың, Астрономия, Математика, Егіншілік, Малшаруашылық қатарлы жаратылыстық ғылымдардың материал қамбасы, ол халық өмір тәжірибесінен туған тәрбиелігі күшті құнды оқулық. Қазақ балалар өмірінен ерекше орын алған «Бесік жыры» бесікте жатқан сәби балаларды қаршадайынан тәрбиелеуді мақсат еткен. Мысалы:
Әлди, әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем,
Қонақ келсе қой бөпем,
Қой тоқтысын сой бөпем,
Қуырдағына той бөпем, — деп басталатын жыр жолдары балаларды алғашқы отбасында тәрбиелеу машығы. Балаларға арналған ойын өлеңдері «Санамақта»:
Бір дегенім – білеу,
Екі дегенім – егеу,
Үш дегенім – үскі,
Төрт дегенім – төсек,
Бес дегенім – бесік,
Алты дегенім – асық, — деп келетін жыр жолдары балаларға кішкентай кезінен бастап тіл үйренумен бірге, бірден онға дейінгі сандарды үйренуге жаттықтыратын халықтың бала тәрбиелеу әдісі.
Халқымыздың бай ауыз әдебиетінде тәрбиелік қуаты күшті цифрлық сөздер де молынан кездеседі. Мысалы, «Алтау ала болса ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді», — деп ұрпақтарды ынтымаққа, береке-бірлікке шақырады. «Жеті өлшеп бір піш», «Жете айтылмаған билік жеті есікті ашқызады», «Жеті атасын білмеген жетесіздіктің белгісі» қатарлы цифрлық сөздер халықтың тәрбиелік мәні бар мақал-мәтелдеріне айналып кеткен.
«Үш қуат», «үш қуаныш», «үш апат», «үш арсыз», «үш ғайып», «төрт тұлға», «төрт кеңдік», «төрт түлік», «төрт мұрат», «төрт қорлық», «төрт мүлік», «бес бұрыш», «бес өсиет», «бес қатар», «алты игілік», «алты асқар», «жеті қазына», «жеті жоқ», «жеті ата», «жеті амал» сияқты толып жатқан халқымыздың ұлағатты ұғымдары бар.
Әкеге қарай ұл өсер,
Бағуға қарай мал өсер,
Баптауға қарай тал өсер, бұл «үш өсер» деп аталса, «төрт тұлға» – от, су, жер, жел дегенді, «бес қатер» – өрт, жау, борыш, ауру, сөз дегенді білдіреді. «алты игілік»: – денсаулық, қазына, дос, әйел, білім, бала. Жеті амал:
1. Күннің тоқырауы; 2. Қарашаның қайтуы; 3. Үркердің батуы; 4. Мұздың қатуы; 5. Киіктің матауы; 6. Қыс тоқсан; 7. Ай тоғамы.
Міне осындай цифрлық сөздер халықтық танымнан туған өмір тәжірибесінің қортындысы болып, ұрпақтарды жан-жақтылы білім алуға жебеп отырады. Қазақ ауыз әдебиеті философия, мұрал, эстетика, дін, ғылым, көркемөнердің басқа салаларынан нәр алып дамып, өзінің дәстүрлі бала тәрбиелеу жүлгесін қалыптастырады.
Балаларды жастайынан тәртіпті, мұралды, ақылдылыққа баулып, халық ұрпақтарына өзінің «әдептілік әліппесін» үйретті. Мысалы, «жасыңнан әдеп сақтағай, есікті қатты жаппағай», « ел салтын біліп өстің бе, бесікті сатпа ешкімге?!», «құлақ ас айтқан ақылға, сыйлама пышақ жақынға», «нарарсыз жүрме, науқасқа күлме», «жақын ба, әлде, бөтен бе, кісіге қарап жөтелме», «сөзді ойланып айт, бос айтпа, адамға саусағыңды шошайтпа» тағы басқа сөздер халқымыздың салт-санасына терең тамыр тартып кеткен дәстүрлі тәрбие тағылматы.
Үлкен адамның алдын кесіп өтпе. Халқымыз үлкен адамдардың алдынан кесіп өтуді тәртіпсіздік, құрметсіздік, мәдениетсіздік деп санап, өзінен үлкендерге жол беруді дәріптейді.
Қазақ халқында баланы ата-анасы ғана емес, бүкіл ауыл-аймақ болып тәрбиелеуді ежелгі дәстүрдің мақсаты етіп келген.
Өскен ортасының бала тәрбиесіне болған ықпалын жоғары бағалап келген халық: «Ұлың өссе ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе қызы жақсымен ауылдас бол» деп баланың жақсы-жаман болуы жасаған ортасы және тәрбиеге байланысты деп қарайды.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінің қайнар бұлағы – дәстүрлі халық педогогикасын үйренудің мектебі әрі ұрпақ тәрбиелеудің, баулудың алтын бесігі іспетті. Сол себепті ата-бабаларымыздың дәстүрлі ұрпақ тәрбиелеу көзқарасын үйрену, зерттеу қазіргі заман ұрпақтарының биік нысанасы мен парызы болмақ.

жалғасы бар.

Нұрлан Сәрсенбаев,
Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, жазушы, этногроф